Πριν από 3.000 χρόνια, στην αυγή της ιστορίας, οι άνθρωποι άρχισαν να ταξιδεύουν το Αιγαίο Πέλαγος σε μια εκτεταμένη κλίμακα, να κάνουν εμπόριο, να διεξάγουν εκστρατείες και πολέμους. Έγινε αυτό δυνατόν από την εξέλιξη της ναυπηγικής τέχνης αλλά και της κοινωνικής οργάνωσης, αφού έγινε εφικτό να συνεργαστεί μεγάλος αριθμός ειδικών ανθρώπων για να κατασκευάσουν και να κινήσουν μεγάλα πλοία.

Για πολλές εκατοντάδες χρόνια η κινητήρια δύναμη των πλοίων αυτών ήταν τα κουπιά. Επικουρικά και το πανί, μόνο όμως όταν ο άνεμος ήταν «ούριος», αφού η πλαγιοδρομία είναι πρόσφατη ανακάλυψη, της τελευταίας χιλιετίας.

Έτσι για να μετακινηθούν άνθρωποι και εμπορεύματα από την Αττική, ή γενικά την κυρίως Ελλάδα, προς την Μικρά Ασία, ή το αντίθετο, έπρεπε να στηριχθούν κυρίως στους κωπηλάτες, αφού στο Αιγαίο οι κυρίαρχοι άνεμοι είναι οι Βόρειοι, ιδίως κατά την περίοδο της ναυσιπλοϊας της αρχαιότητας, που ήταν από Απρίλιο μέχρι Οκτώβριο. Κάποιες φορές οι βορειοδυτικοί και οι βορειανατολικοί άνεμοι βοηθούσαν τα πλοία να πάνε με τα πανιά, αναλόγως την επιθυμητή κατεύθυνση. Με δεδομένο το μέγεθος των πλοίων, μικρό μέχρι την πτολεμαϊκή περίοδο και την ρωμαϊκή εποχή, επομένως τον περιορισμένο αριθμό των ναυτών και κωπηλατών, αυτό σήμαινε ότι τα πλοία έπρεπε να σταματούν κάθε 20-30 μίλια για ανάπαυση. Ή για να βεβαιωθούν για τον καιρό. Να απαγκιάσουν.

Για όσους έχουν εμπειρία ιστιοπλοϊας στο Αιγαίο, για τον δρόμο Αττική – Μίλητος, ή Σάμος, το πιο πολυσύχναστο δρομολόγιο μεταξύ 8ου και 4ου αιώνα π.χ., η πλέον πρόσφορη διαδρομή θα πέρναγε από το Σούνιο (Ναός του Ποσειδώνα), την Κέα (πολλοί πρόσφοροι όρμοι, ανάμεσα τους η Καρθαία), μετά είναι η Σύρος (ο κόλπος στα «Γράμματα», με τα αρχαία επιγράμματα – τάματα στους αρχαίους θεούς), η Δήλος με την περίοπτη θέση της τα χρόνια εκείνα. Ο επόμενος σταθμός θα ήταν λίγο μακρύτερα (40 μίλια) στο απάγκιο του Να στην Ικαρία, πράγμα που εξηγεί την αξία του ναού της Ταυροπόλου Αρτέμιδας στα χρόνια εκείνα: Οι κατάκοποι ναυτικοί που έφταναν από την Δήλο ήθελαν να ευχαριστήσουν την θεά για το ασφαλές τους πέρασμα, ή εκείνοι που ερχόντουσαν αντίθετα, από την Σάμο, ήθελαν να την παρακαλέσουν για προστασία στο ανοιχτό πέλαγος που είχαν μπροστά τους. Ακολούθως είχαν ένα πιο ασφαλές τμήμα, παραλιακά στην Ικαρία, πριν την επόμενη στάση, στο λιμανάκι του Ιερού, κοντά στο Δράκανο, όπου και η σπηλιά και το ιερό του Διονύσου, προτού ανοιχτούν στην επόμενη δοκιμασία, το μπουγάζι της Σάμου και την ασφάλεια της Μιλήτου.

Το πέρασμα από την Ικαρία, καθώς και η στάση εκεί, πρέπει να ήταν περίπου υποχρεωτικό εκείνη την αρχαία εποχή. Ενδεχομένως αυτή η αξία της Ικαρίας, σαν «σκάλας», αντανακλάται στην υψηλή συνδρομή που ήταν υποχρεωμένη να καταβάλλει η Οινόη, το κύριο πόλισμα της Ικαρίας, στην Αθηναϊκή Συμμαχία του 5ου αιώνα.

Αργότερα όταν τα πλοία μεγάλωσαν και οι πεντήρεις της εποχής των Πτολεμαίων, των Ρωμαίων και των Ροδίων, έκαναν δυνατή την διεξαγωγή μεγάλων ταξιδιών αδιάκοπης πορείας, η Ικαρία έγινε αυτό που είναι σήμερα. Ένα νησί με δύσκολη πρόσβαση, αφού άλλωστε τα αρχαία λιμανάκια του Να και του Ιερού δεν χωρούσαν τα νέα, μεγαλύτερα πλοία. Η οικονομική της ζωή μαράζωσε, αφού δεν ήταν πια υποχρεωτική «σκάλα».

Η Ικαρία αναπτύχθηκε και ευημερούσε όσο το μέγεθος των πλοίων ήταν μικρό, αλλά και όσο ο κύριος εμπορικός δρόμος ήταν εκείνος της Μιλήτου με την Αθήνα. Η ιστορία της συνεπώς είναι στενά δεμένη με το μικρό μέγεθος και την Μικρά Ασία. Αυτό το ξαναβρίσκουμε σε διάφορες άλλες στιγμές της ιστορίας. Η πρόσφατη, τον 19ο αιώνα, ανάπτυξη του νησιού, στηρίχθηκε στα κάρβουνα που Καριώτικες κομπανίες έψηναν στα δάση της Μικράς Ασίας και Καριώτικα καϊκια εμπορεύονταν στην Σμύρνη και την Αλεξάνδρεια. Όσο για το μέγεθος, η επιβίωση της Ικαρίας στα χρόνια του Μεσαίωνα και της πειρατείας στηρίχθηκε στην προσαρμογή των κατοίκων σε ένα ελάχιστο μέγεθος, σε όλες τις εκφάνσεις του βίου τους. «Σπίτι όσο να χωρείς και κτήμα όσο να θωρείς». Κάποιοι θα το πουν αυτό φτώχεια. Άλλοι πάλι, προσαρμογή και επιβίωση.

Συνεχώς στο μυαλό μου γυρίζει αυτό το συμπέρασμα της ιστορικής μνήμης: Στην ζωή και την ευημερία της Ικαρίας δύο είναι κυρίαρχα στοιχεία: Το μικρό μέγεθος και η Μικρά Ασία. Πώς μπορούμε να ξαναβρούμε τον μίτο αυτόν σε μία εποχή που λατρεύει τα μεγάλα μεγέθη, ενώ ταυτόχρονα έχει κόψει τον ομφάλιο λώρο της Μικράς Ασίας;

Νομίζω ότι όσοι καταστρώνουν τα σχέδια για οικονομική ανάπτυξη του νησιού, ιδιαίτερα στην σημερινή δύσκολη συγκυρία όπου δεν μπορεί κανείς να περιμένει πολλά από την παραδοσιακή δεξαμενή παροχών, το Ελληνικό κράτος, πρέπει να χρησιμοποιήσουν αρκετή φαντασία, αντλώντας από την ιστορική μας κληρονομιά. Να φανταστούν με ποιο τρόπο το μικρό μέγεθος μπορεί να αποδώσει ικανοποιητικά αποτελέσματα. Αλλά και πώς μπορούμε να ξαναβρούμε την επαφή με την «αρχαία ενδοχώρα», την Μικρά Ασία δίπλα μας.

Αριστοτέλης Αϊβαλιώτης
aivaliotis@delta-chemicals.gr

Διαβάστε τις ελεύθερες πτήσεις του Αριστοτέλη Αϊβαλιώτη.