Φωτογραφίες: Το στήσιμο του "αφφανού", Καραβόσταμο, 1993 - Μνημόσυνα στο Μάραθο, 2009. Η διανομή του κρέατος - Ομοίωμα του "Ιούδα", Καραβόσταμο, 1993.

Από την εθιμολογία της Λαμπρής στην Ικαρία

Από τους όρους που χαρακτηρίζουν τη μεγαλύτερη γιορτή του χριστιανισμού, το Πάσχα – Πασχαλιά, Λαμπρή, Πρώτη Ανάσταση, Ανάσταση, Αγάπη, επιλέγω τον όρο Λαμπρή, ο οποίος επικρατεί στην Ικαρία και, πέρα από το θεολογικό περιεχόμενο της Ανάστασης του Χριστού, σηματοδοτεί τα σύμβολα που συνδέονται με την γιορτή.

Στην Ικαρία ονομάζουν λαμπροκέρι τη λαμπάδα της Ανάστασης, λαμπριάτικες κουλούρες ή λαμπροκουλούρες τα πασχαλινά τσουρέκια, λαμπριάτικα αυγά τα κόκκινα αυγά, αντίλαμπρα την ακολουθία της Αγάπης, λαμπριάτικα ρούχα ή παπούτσια τα καινούργια, πρωτόβαλτα, που φορούσαν πάντα στα Αντίλαμπρα.

Ο όρος Λαμπρή συνδέεται, επίσης, με ειδικά έθιμα του νησιού. Ενδεικτικά αναφέρω τα μνημόσυνα, που τελούνται ανήμερα τη Λαμπρή, το “σωρό”, τους “αρφανούς”, ή “αφφανούς”, όπως ονομάζονται οι φωτιές της Ανάστασης, το κάψιμο του Ιούδα, κ.ά.

Ο όρος, ακόμη, προσδιορίζει την αργία των ημερών, που, σύμφωνα με το λαϊκό εορτολόγιο, είναι: “τρεις στα γέννα, τρεις στα φώτα και έξι στην Ανάσταση”, αλλά και τον εποχικό χρόνο για τις αγροτικές και κτηνοτροφικές ενασχολήσεις που συνεχίζονται “ξέλαμπρα”, μετά τις αργίες των ημερών και το “νιοβδόμαδο”, την εβδομάδα της Διακαινησίμου.

Οι ετοιμασίες για το εορταστικό πλαίσιο της Λαμπρής – εκκλησιαστικό και λαογραφικό – έχουν αρχίσει από τη Μεγάλη Πέμπτη, τότε, που οι νοικοκυρές βάφουν τα κόκκινα αυγά και ζυμώνουν τους εορταστικούς άρτους, τις λαμπροκουλούρες. Το Μεγάλο Σάββατο τελείται η σφαγή “ριφακιού”, μικρού κατσικιού, ή αρνιού για τα ειδικά φαγητά της Ανάστασης - στις μέρες μας μαγειρίτσα – και, ανήμερα το Πάσχα, κατσικάκι στον φούρνο. Ιδιαίτερη μνεία γίνεται και για το κρέας, που θα προσφέρουν οι οικογένειες για τους νεκρούς των, στο έθιμο των μνημοσύνων, το οποίο προέρχεται από ζώο που σφάζεται ειδικά για την περίσταση.

Στην Ικαρία ο λειτουργικός χρόνος των ακολουθιών προσδιορίζεται από τις ιδιαιτερότητες των ενοριών του νησιού που έχουν στην δικαιοδοσία τους οι ιερείς και, πολλές φορές, τις αποστάσεις μεταξύ των. Έτσι, σε μικρά χωριά, που οι ιερείς έχουν περισσότερες από μια ενορίες, αρχίζουν να τελούν την ακολουθία της Ανάστασης νωρίτερα από τα μεσάνυκτα, προκειμένου να προλάβουν να αναστήσουν σε όλους. Σε μερικές περιπτώσεις η λειτουργία της Κυριακής, η οποία συνεχίζεται μετά την ακολουθία της Ανάστασης, τελείται την επομένη, το πρωί της Λαμπρής.

Έθιμα της Ανάστασης: ενδεικτικά αναφέρω την πλειοδοσία της εικόνας της Ανάστασης: «Πριν από την Ανάσταση, παλιότερα, ηβγάλλαν την εικόνα της Ανάστασης σε πληστειριασμό. Ο παπάς ήβγαινε στην ωραία πύλη, κρατώντας την εικόνα και πρόσφερε, πρώτος, ένα συμβολικό ποσό υπέρ της εκκλησίας. Συνέχιζαν τις προσφορές οι πιστοί. Όποιος έδινε τα περισσότερα χρήματα έπαιρνε και κρατούσε την εικόνα της Ανάστασης σε όλη την ακολουθία. Θεωρείτο ο τυχερός για τη χρονιά εκείνη».

Ενδιαφέρον είναι, επίσης, και το δρώμενο “Άρατε πύλας”, που ακολουθεί μετά την περιφορά της Ανάστασης και την είσοδο στο ναό, το οποίο συμβολίζει τη νίκη του Χριστού στο θάνατο και διενεργείται, κεκλεισμένων των θυρών, μεταξύ του ιερέα και ενός επιτρόπου ή ψάλτη.

Ευετηρικές πράξεις που συνδέονται με την Ανάσταση είναι το άγιο φως και το σταύρωμα της πόρτας με το λαμπροκέρι, το τσούγκρισμα των κόκκινων αυγών, το φίλημα της αγάπης, το οποίο, παλαιότερα, στα Αντίλαμπρα, έδινε την ευκαιρία να φιληθούν, πέρα από τα μέλη της κάθε οικογένειας, άντρες με γυναίκες, γέροι με νέες κοπέλες, οι ερωτευμένοι, αλλά και να συγχωρεθούν μεταξύ των όσοι δεν είχαν καλές σχέσεις.

Έθιμα της Λαμπρής: Τα «μνημόσυνα» που συνεχίζονται να τελούνται, την Κυριακή της Λαμπρής, σε χωριά της Βόρειας και Δυτικής Ικαρίας και αφορούν σε προσφορές κρέατος, ψωμιού και κρασιού για τους νεκρούς. Το κρέας που θα συγκεντρωθεί, θα ψηθεί από την εκκλησιαστική επιτροπή, την ημέρα της Λαμπρής, σε μεγάλα καζάνια βραστό και όταν ψηθεί, θα τοποθετηθεί σε μεγάλες ξύλινες σκάφες, θα ζυγιστεί και θα ευλογηθεί από τον ιερέα για «να συγχωρεθούν τα πεθαμένα». Στη συνέχεια, με βάση ονομαστικό κατάλογο των κατοίκων του χωριού, θα προσδιοριστεί το «ψυχομέτρι», δηλαδή η μερίδα που αναλογεί, ισόποσα, σε όλους τους κατοίκους, αλλά και σε ξένους, που θα βρεθούν στο χωριό την ημέρα της Λαμπρής. Το κρέας θα προσφερθεί με ζωμό και κρασί. Το μνημόσυνο αφορά σε κοινή εστίαση των κατοίκων έξω από την εκκλησία, μετά τα Αντίλαμπρα.

Ακολουθεί καταγραφή από το χωριό Μάραθο, που αφορά στο τελετουργικό του εθίμου, πριν το 1960: «Έξω στ΄ αυλογύρι του Προφήτη Δανιήλ, ηστήνανε αυτοσχέδιους πάγκους με κορμούς δέντρων που πάνω ηποθέταν σανίδες. Σε ψηλότερα στηρίγματα ηβάλλαν πάλι σανίδες για τραπέζα. Όλος ο κόσμος ηκάθετον, μεγάλοι και παιδιά, στη σειρά και στη μέση ο παπάς. Αν ξένος περνούσε, ο παπάς τον καλούσε στο τραπέζι. Οι επίτροποι σερβέρανε ζουμί, ψωμί, κρασί και την πάρτη του κρέατος που αναλογούσε στον καθένα. Πρώτος ο παπάς σηκωνόταν όρθιος, ύψωνε το ποτήρι το κρασί και ήλεεν «ο Θεός συγχωρέσει»! κι ο κόσμος, όρθιος, επαναλάμβανε «ο Θεός συγχωρέσει»!. Ύστερα ητρώαν το μνημόσυνο. Παλιά το έθιμο δεν σήκωνε χορό».

Tο έθιμο του "φανού", "αφφανού" ή "αρφανού" ή "σωρού” απαντάται κυρίως στο Καραβόσταμο και στα "σταβεντικά" χωριά, τα χωριά του Αγίου Κηρύκου (αρχική φωτογραφία θέματος). Πρόκειται για πυρές – μεγάλες φωτιές, που ανάβουν το βράδυ της Ανάστασης ή, την επομένη, την ημέρα της Λαμπρής. Η διαδικασία της εύρεσης και της κοπής των θάμνων που θα χρησιμοποιηθούν ως καυστική ύλη - αχινόποδες, αστοιβές, ασμίροι, κ.ά., - αρχίζει στη διάρκεια της Σαρακοστής. Μάλιστα, με βάρδιες, νέοι άντρες, φυλάνε τους θάμνους που έχουν κόψει μέχρι το Μεγάλο Σάββατο, γιατί θεωρείται προσβολή να κατορθώσει να τους κλέψει αντίπαλη ομάδα. Οι θάμνοι θα μεταφερθούν, το Μεγάλο Σάββατο, στα χωριά σε ειδικά διαμορφωμένο χώρο για να στηθούν οι αφφανοί, οι οποίοι, σύμφωνα με το έθιμο, πρέπει να αποτελούνται μόνο από ξερούς και αγκαθωτούς θάμνους. Ο,τιδήποτε άλλο μπει μέσα στον αφφανό θεωρείται παράνομο.

Οι εθιμικές αυτές πυρές είναι ανταγωνιστικές, σχετικά με τη διάρκεια καύσης, μεταξύ των χωριών που τελούνται. Ο ανταγωνισμός είναι ιδιαίτερος στο χωριό Καραβόσταμο, όπου παλαιότερα λειτουργούσαν δυο ενορίες: των Αγίων Αναργύρων στο κάτω Καραβόσταμο και του αγίου Ιωάννη στο πάνω Καραβόσταμο. Αντίστοιχα, οι κάτοικοι χωρίζονταν σε κατωτικούς και πανωτικούς. Το βράδυ της Ανάστασης, την ώρα που ο παπάς έλεγε το «Χριστός Ανέστη» ανάπτονταν ταυτόχρονα και οι δυο αφφανοί. Νικητές θεωρούνταν εκείνοι που ο αφφανός τους έκαιγε περισσότερη ώρα. Σήμερα συνεχίζεται το έθιμο, αλλά οι αφφανοί ανάπτονται εναλλάξ, ο ένας το βράδυ της Ανάστασης στην εκκλησία που τελείται η Ανάσταση και, ο άλλος την ημέρα της Λαμπρής, στην εκκλησία που τελούνται τα Αντίλαμπρα.

Το κάψιμο του “ιούδα” ή “τσιφούτη”: Τελείται τα Αντίλαμπρα σε χωριά του νησιού. Στα χωριά Χριστό και Γλαρέδων φτιάχνουν τον “Ιούδα" ως ένα ομοίωμα ανθρώπου και το γεμίζουν με φρύγανα, αστοιβές ή άχυρα. Στα Αντίλαμπρα τον κρεμούν σε ένα δέντρο κοντά στην εκκλησία, τον τουφεκίζουν μέχρι που να πάρει φωτιά και να καεί. Το έθιμο, παραστατικά, αποτύπωσε Ο Νίκος Καστανιάς, σε άρθρο με τίτλο "πασκαλιά", σε τεύχος του περιοδικού Ικαριακά (1975) με τις φράσεις:

“Και μπαμ εδώ και μπαμ εκεί
εκάψαν την οβραιακή
μες του τσιφούτη το βρακί”.

Αργεντούλα Πάσχαρη – Κουλουλία
Καθηγήτρια – Λαογράφος

Πρώτη δημοσίευση για το ikariamag

Ακολουθήστε μας στο twitter
Ακολουθήστε μας στο Facebook