Η γιορτή των Χριστουγέννων*, συνδέεται με τη γενέθλια ημέρα της θρησκείας μας και την πίστη για τη γέννηση του Χριστού, «Άναρχος Θεός καταβέβηκεν…». Τα Χριστούγεννα, που ονομάζονται και «παλιά πασχαλιά», είναι το επιστέγασμα της σαρακοστής νηστείας του «Σαραντάμερου» και σηματοδοτούν την έναρξη μιας εορταστικής περιόδου, στον κύκλο του χρόνου, η οποία, στην Ικαρία, απαντά με τον όρο «Χριστουγιαννόσκολα». Πρόκειται για τις ημέρες του «Δωδεκαημέρου», τις «χρονιάρες» μέρες με τις απανωτές «σκόλες», των Χριστουγέννων, της Πρωτοχρονιάς, των Φώτων και τ’ «Άη Γιαννιού». Οι γιορτές αυτές απαντούν με σύμμεικτο χαρακτήρα: το θρησκευτικό στοιχείο συμφύρεται με το παγανιστικό, ο ευχετικός λόγος με τη μαγεία, το εθιμικό τυπικό με το συμβολισμό.

Η λαϊκή παράδοση της Ικαρίας απηχείται σε κάλαντα, ευχές, δοξασίες και παραδόσεις σχετικές με τους «καλλιτσαντέρους» και εκδηλώνεται με εθιμικές πράξεις και ενέργειες.

Τα κάλαντα είναι τραγούδια εορταστικά και ευχετικά με αναφορά στις σημαντικότερες γιορτές, (Χριστούγεννα, Πρωτοχρονιά, Φώτα, κ.ά.), δηλαδή κρίσιμες για την ευημερία μέρες του χρόνου. Στα κάλαντα προτάσσεται η θρησκευτική διήγηση και η αναγγελία της γιορτής στην οποία αναφέρονται. Ακολουθούν τα παινέματα, το ευχετικό μέρος, στο οποίο εκφράζονται εγκώμια και υπέρμετροι έπαινοι για το σπίτι και τους ενοίκους του. Τέλος, διατυπώνεται το αίτημα για φιλοδώρημα που αφορά σε χρηματικές ή συμβολικές προσφορές.

Τα παινέματα, ποικίλουν θεματικά: Ενδεικτικό, είναι το επόμενο που αναφέρεται στον ικαριώτη νοικοκύρη με αναφορά τη λεβεντιά και την αξιοσύνη του:

«και πάλιν ξαναπρέπει σου το ΄σι(δ)ερογ κοντάριν,
που ‘χεις τα μπράτζα δυνατά κι είσαι και παλληκάριν».

Τα αιτήματα των καλαντιστών διαφοροποιούνται ανάλογα με την κοινωνική και οικονομική θέση της οικογένειας:

«Αν είστε απ’ τους πλούσιους φλουριά μην τα λυπάστε
κι αν είστε απ’ τους δεύτερους ένα ζευγάρι κότες».

Οι «καλλιτσαντέροι»: τα «Χριστουγιαννόσκολα» συνδέονται με δεισιδαίμονες δοξασίες και παραδόσεις σχετικές με την εμφάνιση των καλλικαντζάρων, ή «καλλιτσαντέρων». Οι «καλλιτσαντέροι», ταυτισμένοι με πειρατές ή μεταμφιεσμένους σε ζωοκλέφτες, έβλαπταν και εκφόβιζαν τους Ικαριώτες, με κλοπές ζώων, κυρίως χοιρινών, διατροφικών αγαθών και χρηστικών αντικειμένων: «τα καλλιτσαντέρια σαρτάρουν πάνω στις στέγωσες των σπιτιών και από τα φουάρα κλέβουν τα χοιρινά κρέατα». Η διεκδίκηση του χοιρινού κρέατος από τους «καλλιτσαντέρους» είναι το θέμα παραδόσεων που απαντούν στην Ικαρία. Να, μια χαρακτηριστική, από το Μάραθο.

Ένας άνθρωπος, παλιά, ησούβλιζε ΄ς το τζάκι χοιρινό. Εκεί, να σου δυο καλλιτσαντέροι που ηπήαν να τογ κλέψουν. Ο ένας ήμπεμ μέσα στο σπίτι κι ο άλλος τον ηπερίμενεν όξω. Ηστριφογύριζεν ο καλλιτσάντερος γύρω από τη σούβλαν, ηπολέμα να φέρει βόττα το γέρο, να του πάρει το μεζέ. Του πιάνει τηγ κουβέντα και το ρωτά:
- πώς σε λέουν;
- Απατός μου, του ΄πάντησεν ο γέρος και του δίνει μια με τη σούβλαγ και τοσ στραβώνει. Ο καλλιτσάντερος ήτρεχες σαδ δαιμονισμένος απ’ τομ πόνογ κι ηφώναζεν: «ήκαψε με ο απατός μου κι ήκαψεν ο Θεός το φως μου κι η αλαύρα τα παιδιά του».

Το εορταστικό τραπέζι των Χριστουγέννων: Οι συγγενικοί δεσμοί και οι φιλικές και κοινωνικές σχέσεις των Ικαριωτών ανανεώνονται στις κοινές εστιάσεις, στα εορταστικά γεύματα, τα οποία περιλαμβάνουν ιδιαίτερα φαγητά και γλυκίσματα, και καταλήγουν στα γλέντια, ή «ζεύκια»: «τα χριστουγιαννόσκολα ’εν απολείπουν οι κρασομεζέδες.

Η εθιμοτυπία της ημέρας των Χριστουγέννων ορίζει να τρώνε, να «πασχάζουν» με κότα που για το σκοπό αυτό θυσιαζόταν από το νοικοκύρη, «σφάζει ο πατέρας κότα την παραμονή πάνω στο κατώφλι». «Ησφάζαν κι ητρώαγ κότα», γιατί η κότα, όπως σκαλίζει το χώμα, σπρώχνει με τα πόδια της, πίσω και, σύμφωνα με τις λαϊκές αντιλήψεις, αποτρέπει, έτσι, τα κακά που πέρασαν.

Η ευωχία της γιορτής απηχείται στα τραγούδια της «τάβλας» ή του «τραπεζιού», τα οποία απαντούν αυτοσχέδια και αναφέρονται στα εθιμικά κεράσματα, όπως μεζέδες και κρασί για την αφθονία των αγαθών, γλυκά συμβολικά της ευτυχίας, καρποί και φρούτα για την αναμενόμενη σοδειά. Τα τραγούδια της «τάβλας» εναλλάσσονται διαλογικά από το νοικοκύρη και τους συνδαιτυμόνες καλεσμένους του.

Από τον ποιητικό ευχετικό λόγο των Ικαριωτών, παραθέτω, αποσπασματικά:

- «Χίλια καλώς ορίσατε, χίλια και δυο χιλιάδες
σαν κάμποι με τα λούλουδα και με τις πρασινάδες»,
- «χίλια καλώς το βρήκαμε του φίλου μας το σπίτι
όπου ’χει όλα τα καλά τίποτε δεν του λείπει».
- «φοινίκια, ξεροτήγανα, παστέλια, λεπτοκάρυα
φέρτε κι ένα μπουσέ κρασί να πιούν τα παλληκάρια»,
- «χίλια καλώς σας ηύραμε καλές νοικοκυράδες
στο όμορφο τραπέζι σας έχετε λουκουμάδες».

Αργεντούλα Πάσχαρη – Κουλουλία
Καθηγήτρια – Λαογράφος

Πρώτη δημοσίευση: ikariamag - Δεκέμβριος 2012

Ακολουθήστε μας στο twitter
Ακολουθήστε μας στο Facebook

*Για την εθιμολογία των Χριστουγέννων βλ και τα δημοσιεύματα μου: «Παινέματα κι αιτήματα στα καριώτικα κάλαντα», ανάτυπο από το περιοδικό «Ικαριακά», 1992.
«Δαιμονικά όντα του Δωδεκαημέρου στη λαϊκή παράδοση της Ικαρίας», ανάτυπο από το περιοδικό «Ικαριακά», 1993.
«Το κρασί στη λαϊκή παράδοση της Ικαρίας, άρθρο στο έντυπο: Πράμνειος οίνος, Μύθος, Ιστορία, Λαογραφία, Έκδοση Συλλόγου Κάβο- Πάπας, Αθήνα, 1999.
«Τα Χριστουγιαννόσκολα» στην Ικαρία.: Αναφορά στα ιερά εορταστικά γεύματα των ημερών», άρθρο στο περιοδικό Αζιμούθιο, 2007.