Μύθοι, θρύλοι και προφορικές αφηγήσεις! Για να ξαναγίνουν όλα μαγικά...

Λαογραφία ονομάζεται η επιστήμη που ασχολείται με τις εκφάνσεις του λαϊκού πολιτισμού. Εξετάζει και καταγράφει όσα ένας λαός λέει και πράττει κατά παράδοση και στη συνέχεια τα ταξινομεί.

Μέχρι το 19ο αιώνα ο παραδοσιακός πολιτισμός θεωρούνταν κάτι στατικό, οτιδήποτε αναγόταν σε προγενέστερες μορφές της κοινωνικής εξέλιξης που επιβίωνε στο περιθώριο του σύγχρονου βιομηχανικού πολιτισμού. Τελευταία όμως αναγνωρίζεται πια από τους λαογράφους ότι τα στοιχεία του πολιτισμού διαμορφώνονται και προσαρμόζονται όντας σε άμεση αλληλεπίδραση με όλα τα επίπεδα της κοινωνικής ζωής. Ο παραδοσιακός πολιτισμός θεωρείται πλέον δυναμικός και επομένως τα στοιχεία του δεν επιβιώνουν απλώς αλλά μεταλλάσσονται.

Σε αυτά και άλλα πολλά αναφέρθηκε η πολιτισμολόγος και ξεναγός Γεωργία Παπαδοπούλου κατά τη διάρκεια του σεμιναρίου λαογραφίας που πραγματοποιήθηκε πριν λίγο καιρό και είχε μεγάλο ενδιαφέρον. Συζητήθηκαν θέματα ενδυμασίας, διατροφικές συνήθειες, ο οικιστικός σχεδιασμός, η κατασκευή εργαλείων και χειροτεχνημάτων.

Οι άνθρωποι, για παράδειγμα, κάλυπταν με μπογιά το σώμα τους κυρίως για θρησκευτικούς - μαγικούς λόγους όπως η προστασία από το κακό. Αργότερα άρχισαν να ντύνονται για το κρύο και κατόπιν το ένδυμα άρχισε να ικανοποιεί την έννοια του καλλωπισμού, να δείχνει την κοινωνική τάξη ή την εθνική καταγωγή.

Εγώ θα σταθώ σε μία άλλη όψη που με διαφοροποιεί από τους μελετητές και τους επιστήμονες και έχει σχέση με την ταξινόμηση μύθου – θρύλου – παραμυθιού και την προσφορά τους.

Ο μύθος είναι ένα ιδιαίτερο είδος ιστορίας, που προσπαθεί να ερμηνεύσει κάποιες όψεις του κόσμου που μας περιβάλλει. Αφορά κυρίως στους θεούς και άλλες υπερφυσικές υπάρξεις. Δημιουργήθηκε από την ανάγκη του ανθρώπου να αφηγηθεί την προέλευσή του και γι’ αυτό το λόγο είναι μια ιερή εξιστόρηση.

Αντιθέτως το παραμύθι είναι εσκεμμένα μια φανταστική αφήγηση  με πολλές υπερβολές και μαγικά ή φανταστικά στοιχεία. Είναι προφορικός λόγος, ταιριάζει σε όλες τις ηλικίες και έχει παιδαγωγικό ή ψυχαγωγικό ρόλο,  παρουσιάζει κοινωνιολογικό ενδιαφέρον και βοηθάει στη γνώση. Είναι επινόηση του παραμυθά και δημιουργεί συναισθήματα στους ακροατές.

Ο θρύλος βρίσκεται κάπου στη μέση, έχει μια βάση αλήθειας, ακολουθεί ένα πραγματικό γεγονός και έχει σκοπό να το διατηρήσει στη μνήμη. Πλάθεται από το λαό με βάση τις δοξασίες για ορισμένους τόπους ή όντα που γίνονται αποδεκτά ως αληθινά.

Κάπως έτσι μεγαλώσαμε όλοι μας κι ας μην είχαμε τη γνώση να κάνουμε το διαχωρισμό. Ακούσαμε τρομακτικές ιστορίες από τον παππού μπροστά στο τζάκι, συνήθως σε μεγάλες παρέες για να μοιράζεται ο συλλογικός φόβος. Χαλαρώσαμε για να αποκοιμηθούμε, με τη γιαγιά καθισμένη στο προσκεφάλι μας, ακούγοντας για νέους που κλέφτηκαν ή για το νερό που χανόταν από το πηγάδι. Τα όρια μεταξύ θρύλου και παραμυθιού παραβιάζονταν κατ’ εξακολούθηση.

Αυτό που εκπλήσσει στις αφηγήσεις είναι η δηλωμένη αλήθεια τους, ειπωμένη μέσα από το μεγαλύτερο ψέμα. Ποιος από μας δε θυμάται την ιστορία του βασιλόφιδου που έφαγε ολόκληρο ένα μικρό αγόρι; Ποιος δε θυμάται την ιστορία του παπά που έσπασε ένα πεταμένο καρύδι για να το φάει αλλά εκείνο ήταν η βάρκα των Καλιτσάντερων; Ποιος ξεχνάει την Καλομοίρα που πήρε τη φωνή κάποιου όταν εκείνος πήγε στο ρέμα (για να γαμπρίσει) μια νύχτα με πανσέληνο;

Όλα αυτά δεν είναι νοσταλγία ή απομεινάρια γραφικότητας. Είναι, θα λέγαμε, αδιάφορο αν πρόκειται για τ’ ανεμοτάφια, για την κατασκευή του χαρταετού ή τη συγκέντρωση του σωρού στον αυλόγυρο. Είναι μια γέφυρα που μας συνδέει με το παρελθόν χωρίς εμμονές να διατηρηθούν οι μνήμες και οι συνήθειες. Σημασία έχει ότι αυτά «τα φολκλορικά»  δημιουργούσαν ισχυρούς δεσμούς, αναγκαίους για να κρατήσουν σε συνοχή τον κοινωνικό ιστό, ικανούς να διαμορφώνουν χαρακτήρες με αντοχές. Έχει σημασία να θυμόμαστε, ειδικά τώρα που όλα είναι υπό αμφισβήτηση, πόσο ολοκληρωμένοι κι ευτυχισμένοι ήταν κάποτε οι άνθρωποι επειδή βρίσκονταν πιο κοντά ο ένας στον άλλον.  

Γιάννης Κέφαλος για το ikariamag

Ακολουθήστε μας στο twitter
Ακολουθήστε μας στο Facebook

photo: Rawphantom