φωτογραφία: Χρήστος Μαλαχίας

Κοινά είναι ο ήλιος, ο αέρας, ο άνεμος, η θάλασσα, οι ακτές, τα βουνά, τα τρεχούμενα νερά και τα ιαματικά νερά, οι σπόροι, ο ορυκτός πλούτος, τα δάση... Η ιδέα των κοινών είναι τόσο παλιά όσο είναι και ο άνθρωπος και απ’ αυτά εξαρτάται η ίδια η ζωή. Αυτά καλούνται οικολογικά ή φυσικά κοινά και δεν ανήκουν σε κάνεναν. Ανήκουν στον εαυτό τους (η θάλασσα ανήκει στη θάλασσα, ο ποταμός στον ποταμό κ.ο.κ.) στην ανθρωπότητα (τα λεγόμενα παγκόσμια κοινά), στις μελλοντικές γενεές και στις ανθρώπινες κοινότητες που τα μοιράζονται μαζί με άλλους ζωντανούς οργανισμούς. Όμως, κοινά δεν είναι μόνο τα οικολογικά ή φυσικά κοινά, αλλά και τα πολιτισμικά -όπως η Καριώτικη διάλεκτος, τα πανηγύρια, οι ιστορίες που ακούσαμε από τις γιαγάδες μας και τα τοπωνύμια. Είναι επίσης και τα πολιτικά κοινά, όπως τα δημόσια κτίρια, η υγεία, η παιδεία, οι λαϊκές συνελεύσεις ανάμεσα σε πολλά άλλα.

Η νομική αναγνώριση των κοινών (δόγμα του δημόσιου τραστ) αποτελεί μια από τις βασικές αρχές δικαίου, στην οποία βασίζονταν ιστορικά και βασίζονται στις μέρες μας τα νομικά συστήματα των περισσότερων κρατών. Για πρώτη φορά το δόγμα αυτό κωδικοποιήθηκε στον Ιουστιανό Κώδικα του 527 μ.Χ. και με τη Magna Carta του 1215 πέρασε στον δυτικό κόσμο. Το δόγμα αυτό έχει ενσωματωθεί στο ελληνικό δίκαιο, και μάλιστα ορισμένα τμήματα, σχεδόν αυτούσια (άρθ. 967, αρθ.970, αρθ.969, αρθ.57 του Α.Κ.). Επιπλέον, άρθρα του Ελληνικού Συντάγματος ορίζουν ότι η μη εφαρμογή στη πράξη της προστασίας των κοινών αγαθών και των κοινόχρηστων χώρων, προσβάλλουν την ελεύθερη κίνηση των πολιτών και την ανάπτυξη της προσωπικότητας (επίσης συνταγματικά κατοχυρωμένα δικαιώματά μας).

Η πρόσβαση στα κοινά, όπως αναγνωρίζουν ιστορικοί και άλλοι μελετητές των ανθρώπινων κοινωνιών, εξασφαλίζει ασφάλεια από την απόλυτη και πραγματική φτώχεια, καθώς οι άνθρωποι έχουν την ικανότητα να ‘δημιουργούν’ τροφή, αντλώντας τα στοιχειώδη για τη ζωή (νερό, ξυλεία, βότανα, αγριόχορτα, ψάρια κ.α.), να είναι υγιείς και έχουν πρόσβαση στη παιδεία κι ας μην είναι πλούσιοι. Η πρόσβαση στα κοινά επιτρέπει στους ανθρώπους να μην είναι απόλυτα εξαρτημένοι από την οικονομία της αγοράς και να ζουν με αξιοπρέπεια στη θαλπωρή των κοινωνικών τους δικτύων.

Η εμπορευματοποίηση και η συνεπαγόμενη απώλεια της πρόσβασης στα κοινά καλείται ‘εγκλεισμός’, και με τους εγκλεισμούς των κοινών έχει συνδεθεί η εξάντληση και μόλυνση των φυσικών πόρων, όπως συμβαίνει για παράδειγμα με τα δάση του Αμαζονίου, τη καταστροφή της βιοποικιλότητας με τους γενετικά μεταλλαγμένους σπόρους που ελέγχει η Monstanto, το οικολογικό έγκλημα του Ασωπού (που από το 1969 έχει χαρακτηριστεί με Προεδρικό Διάταγμα αποδέκτης επεξεργασμένων λυμάτων). Οι εγκλεισμοί των κοινών έχουν συνδεθεί με την αποδιάρθρωση των κοινωνικών ιστών και ντόπιων πολιτισμών, ενώ τα ιστορικά παραδείγματα αφθονούν. Τα συντρίμια των πολιτισμών των ιθαγενών της Αμερικής, φυλών της Νότιας Αμερικής, της Αφρικής, της Αυστραλίας, στέκουν ως θλιβερά τεκμήρια αυτής της ιστορίας.

Οι εγκλεισμοί των κοινών έχουν επίσης συνδεθεί με τη φτώχεια, τη μιζέρια, την απο-ηθικοποίηση του ανθρώπου, τη μετανάστευση και τις εκτοπίσεις πληθυσμών: η περίπτωση της Αργεντινής, των Ινδιών, της Βραζιλίας και της Ταϋλάνδης είναι μερικές μόνο απο τις πιο γνωστές περιπτώσεις χωρών που βίωσαν τα παραπάνω στα πλαίσια της δράσης ‘σωτηρίας’ από το Δ.Ν.Τ., το οποίο σε όλες τις περιπτώσεις προωθεί τις ιδιωτικοποιήσεις των κοινών αγαθών (π.χ. το φυσικό αέριο Αργεντινής, το νερό στη Βολιβία κ.ο.κ.).

Στις μέρες μας γίνεται ολοένα συνείδηση ότι το μοντέλο ανάπτυξης που έχει υιοθετήσει ο ‘αναπτυγμένος’ κόσμος δεν είναι βιώσιμο. Όπως υπολογίζουν επιστήμονες, αν όλος ο πλανήτης υιοθετούσε με επιτυχία το μοντέλο αυτό, θα χρειαζόμασταν τρείς πλανήτες σαν τη γη για να αντλούμε πόρους και άλλους επτά για να πετάμε τα σκουπίδια μας. Έτσι, πολλοί μιλούν πλέον για ‘βιώσιμη’ και πιο πρόσφατα για ‘πράσινη’ ανάπτυξη.

Όμως, το συγκεντρωτικό μοντέλο της ‘πράσινης’ ανάπτυξης που προωθείται από τους ‘παίκτες’ του διεθνούς χρηματοπιστωτικού συστήματος (Δ.Ν.Τ., Κεντρικές Τράπεζες και Διεθνείς Χρηματοπιστωτικοί Οίκοι), θέτει ως ρητή προϋπόθεση τις ιδιωτικοποιήσεις οικολογικών ή φυσικών κοινών όπως τα βουνά μας, τον ήλιο, τον άνεμο, τις γεωθερμικές πηγές*. Αυτό το μοντέλο όμως δημιουργεί εξ ορισμού ανισότητες και εκμετάλλευση. Και πρόκειται για τραγική ειρωνία αν αναλογιστεί κανείς ότι το μοντέλο ‘ανάπτυξης’ που προτείνεται στις μέρες μας ως ‘λύση’ ή ‘αντίδοτο’ στη χρηματο-πιστωτική κρίση, είναι η κύρια αιτία της περιβαντολλογικής και ανθρωπιστικής κρίσης που αντιμετωπίζει σήμερα ο πλανήτης μας. Μόνο που τώρα, στο όνομα της περιβαντολλογικής κρίσης, την αποκαλούν ‘πράσινη’...

Σημειώσεις
* Βλ. χαρακτηριστικά τη δήλωση του Υπουργού Οικονομικών της Γερμανίας σε πρόσφατή συνέντευξή του στη Die Welt, όπου θέτει με τρόπο ρητό την εκμετάλλευση των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας της Ελλάδας από γερμανικές εταιρείες ως προϋπόθεση για συμμετοχή της Γερμανίας σε νέο δάνειο, στο theinsider.gr, Σόιμπλε: "Δώστε μας τον... ήλιο σας και τα τα βρούμε", 21 Ιουνίου 2011.

Μαρία Μπαρέλη-Γαγλία
Υπ.δρ.Κοινωνιολογίας
gagmaba@yahoo.gr