Η κερα – Σοφία απ' τον Κάλαμο,  αστείρευτη πηγή του λαϊκού πολιτισμού της Ικαρίας

Αντί χαιρετισμού

Την κερά – Σοφία*, τη γυναίκα του Γιάννη Κράτσα από τον Κάλαμο, τη μητέρα της Τασίας, του Βαγγέλη και της Ισιδώρας, που καταγόταν από την οικογένεια Πλάκα, παλιά οικογένεια της περιοχής, τη γνώρισα τον Ιούλιο του 1996, στο πλαίσιο λαογραφικής αποστολής που πραγματοποιούσα με εντολή της Ακαδημίας Αθηνών στη Δυτική Ικαρία και ειδικότερα στην ευρύτερη περιοχή του «Πάπα». Στην αναζήτηση αφηγητών, που θα με βοηθούσαν στην έρευνα και την καταγραφή της προφορικής παράδοσης, μού την υπέδειξαν ως, το κατεξοχήν, σημαίνον πρόσωπο της τοπικής κοινωνίας, που είχε και γνώση και «θυμητικό για τα παλιά».

Από την πρώτη μας συνάντηση, στο σπίτι της στον Κάλαμο, η κερά Σοφία με κέρδισε με το καλωσόρισμα της, στο «έμπα» της αυλής της. Πληθωρικός χαρακτήρας, καλοσυνάτη και πρόσχαρη, φιλότιμη και φιλόξενη, αυθεντική κι «αφτιασίδωτη», με ευαισθησία και χιούμορ, εξωστρεφής και φίλη, με έκανε να νοιώσω κοντά της οικεία, σαν να γνωριζόμαστε χρόνια, ένας δικός της άνθρωπος.

Ήταν σοφία ζωντανή, θα τολμήσω να πω, βιωματική ιστορία του τόπου μας. Μεγάλωσε και γαλουχήθηκε με τοπικές ιστορίες, λαϊκές διηγήσεις, παραδόσεις, τραγούδια, παραμύθια. Και τα θυμόταν όλα… Χείμαρρος, όταν άρχιζε την αφήγηση, παρότι ένοιωθε ότι κομπιάζει και ότι ο λόγος της δεν είχε συνεχή ροή. Δεν χρειαζόταν ερωτηματολόγια και καθοδήγηση…Είχε τόσα να αφηγηθεί από τον πλούτο της γνώσης της, που, όπως έλεγε, τον όφειλε στη γιαγιά, την καλομάνα της, τη Σοφία Πλάκα, η οποία υπήρξε μια από τις βασικές αφηγήτριες του λαογράφου Αλέξη Πουλιανού, όταν κατέγραφε τα λαϊκά τραγούδια της Ικαρίας.

Η κερά Σοφία, ως αφηγήτρια, δεν διακρινόταν μόνο για τη γνώση της, αλλά, και, για το ιδιαίτερο ύφος, με το οποίο διάνθιζε, ανάλογα, το περιεχόμενο του λόγου της: Δωρική, όταν απάγγειλε τα ιστορικά τραγούδια ή τη "ρίβα" της επανάστασης της Ικαρίας, με ανέκδοτους στίχους, αλλά και τις παραλογές. Πειστική, όταν εξηγούσε τα τοπωνυμικά της περιοχής, όπως «ο Πάπας», «του Σκυριανού το πήδημα», κ.ά. Με σεβασμό, όταν αναφερόταν στα αγιώνυμα και τις παραδόσεις των εκκλησιών, στον «άι Σί(δ)ερο», στον «άι Γιάννη», στην «Πρινέ», στην «Πανα(ί)τσα», τη Ζωοδόχο Πηγή, κ.ά., αλλά και στις γητειές και τα αντιβασκάνια. Με θυμόσοφη διάθεση, όταν έλεγε παροιμίες και αινίγματα. Με νοσταλγία, όταν θυμόταν τα παιδικά χρόνια και τα νεανικά «ζεύκια». Με χιούμορ, όταν έλεγε τα αποκριάτικα βωμολοχικά τραγούδια. Με παράπονο, όταν ξεδίπλωνε τη ζωή, τις στερήσεις και τις δυσκολίες που πέρασε. Μοναδική και ανεπανάληπτη, όταν απάγγελε τις ανέκδοτες τοπικές «ρίβες», με θεματική πρόσωπα και θέματα που αναστάτωναν την τοπική κοινωνία.

Υπήρξε από τους σημαντικούς συντελεστές στη δημιουργία του βιβλίου «Ούλα είναι φάδια της κοιλιάς», που εκδόθηκε με πρωτοβουλία του συλλόγου Κάβο Πάπα, τον Αύγουστο 2007. Μαστόρισσα της γεύσης, παρέδωσε με αμεσότητα παραδοσιακές συνταγές με μυρωδιές και γεύσεις, από την Ικαρία του χθες και του σήμερα, πλαισιωμένες με ευτράπελες διηγήσεις και τοπικές ιστορίες. Στην παρουσίαση του βιβλίου, που έγινε στη Λαγκάδα, ήταν η τιμώμενη. Προσωπικά τής είχα αφιερώσει την παρουσίαση μου.

Τίμησε, με την παρουσία και την αυθεντικότητα της, την Ικαρία στις τηλεοπτικές εκπομπές «Οι μουσικές του κόσμου» και «Οι ζευκαλήδες της Νικαριάς». Καμάρωνε για αυτές τις πρωτοβουλίες που έβγαζαν, όπως έλεγε, προς τα έξω την πραγματική εικόνα της "Νικαριάς" και, πρόθυμα, ανταποκρινόταν να βοηθήσει. Ειδικότερα για την εκπομπή «Οι ζευκαλήδες της Νικαριάς», παρέα με το Λεωνίδα Βαρδαρό ήμαστε, όταν πήγε να τη βιντεοσκοπήσει. Κι εκεί, με την κερά Σοφία, αλλά και συγγενείς και φίλους που βρέθηκαν στην αυλή της, καταγράφηκε σύμμεικτο αξιόλογο λαογραφικό υλικό για τα «ζεύκια». Πρόκειται για αναφορές σε γλέντια – εθιμικά και περιστασιακά, πλαισιωμένα με ανάλογα τραγούδια και τοπικές ιστορίες. Η κερά Σοφία εκπροσώπησε επάξια τον τόπο μας, προέβαλε με αμεσότητα την παράδοσή μας αποθησαυρίζοντας στοιχεία του λαϊκού μας πολιτισμού.

Η τελευταία μας συνάντηση ήταν το Δεκαπενταύγουστο του 2008, στο πανηγύρι της Λαγκάδας. Καθίσαμε λίγο παρέα, τσουγκρίσαμε τα ποτήρια μας με κρασί και, εκεί, κάτω από τον ήχο του βιολιού, με φόντο τους ατελείωτους κάβους του ικαριώτικου χορού, άρχισε να μου λέει αινίγματα, να διηγείται ευτράπελες διηγήσεις, να απαγγέλλει δίστιχα και «ρίβες». Κι εγώ, έκοψα ένα κομμάτι από το χάρτινο τραπεζομάντιλο της τάβλας και τα κατέγραψα. Ήταν η τελευταία παρακαταθήκη που μου παρέδωσε. Μεταξύ άλλων και το επόμενο δίστιχο που λέγαν οι Ικαριώτες στις εθιμικές επισκέψεις των:

Χίλια καλώς σας ηύραμε καλές νοικοκυράδες
στο όμορφο τραπέζι σας που ’χετε λουκουμάδες,

αλλά και μια "ρίβα" που κατέληγε με τους στίχους:

Εγώ την πένα (θ)α κρατώ πάντοτε εις το χέρι,
να γράψω πάλι ό,τι δω το άλλο καλοκαίρι…

Και θα την κρατάς την πένα, κερά Σοφία, γιατί τα λαογραφικά κείμενα και οι συλλογές που θα γράφουμε, τα έντυπα και τα βιβλία που θα εκδίδουμε, αναφορικά με την Ικαρία και το λαϊκό της πολιτισμό, θα εμπεριέχουν τον ποικίλο και μοναδικό λόγο σου. Θα εμπεριέχουν στοιχεία της προφορικής ιστορίας και της παράδοσης όπως τα αφηγήθηκες σε μας, που είχαμε την τύχη να σε γνωρίσουμε, να σε ακούσουμε και να καταγράψουμε όσα μας εμπιστεύτηκες.

Θα σε θυμόμαστε με ευγνωμοσύνη,

Αργεντούλα Πάσχαρη – Κουλουλία
arpaschari@sch.gr

*Ο τίτλος «κερά», με ιδιαίτερη σημασία. Η ίδια τον είχε σε χρήση μαζί με τους όρους: «κύρης» για τον πατέρα της, «καλομάννα» για τη γιαγιά της.