Στη μνήμη του πατέρα μου Στέλιου Πάσχαρη…
Η σκέψη μου, καντήλι, άσβηστο, στον τάφο του…

Μεγάλη Εβδομάδα ορίζεται η εβδομάδα η οποία ακολουθεί μετά τη Σαρακοστή και προηγείται της Λαμπρής. Το θρησκευτικό πλαίσιο της κάθε ημέρας σπονδυλώνεται γύρω από το Θείο Πάθος, αλληλένδετο, όμως, με την ελπίδα της Ανάστασης. Να, πώς αναγγέλλεται η Μεγάλη Εβδομάδα από τα παιδιά:

Μεγάλη Δευτέρα μεγάλη μαχαίρα
Μεγάλη Τρίτη μεγάλη κρίση
Μεγάλη Τετάρτη ο Χριστός επικράνθη
Μεγάλη Πέμπτη ο Χριστός επαιδεύτη
Μεγάλη Παρασκευή κλάμματα κι οδυρμοί
Μεγάλο Σάββατο οι Οβραίοι στο θάνατο
Και την άλλη Κυριακή μπαμ και μπουμ εδώ κι εκεί.

Η κάθε ημέρα διακρίνεται από ιδιαίτερο εκκλησιαστικό τυπικό, το οποίο παρακολουθούμε στις ξεχωριστές ακολουθίες, όπως, ο "Νυμφίος", η τέλεση του ευχέλαιου, ή τα "φκόλια", όπως λέγονται στην Ικαρία, η λειτουργία της Μ. Πέμπτης, τα δώδεκα ευαγγέλια, η ακολουθία και η περιφορά του επιταφίου, η λειτουργία του Μ. Σαββάτου, προανάκρουσμα της Ανάστασης, οι ετοιμασίες για την ημέρα της Λαμπρής, κ.ά.

Η Μεγάλη Εβδομάδα, πέρα από τον θρησκευτικό της χαρακτήρα και το ιδιαίτερο εκκλησιαστικό τελετουργικό, απαντά και με λαογραφικά στοιχεία, τα οποία εκδηλώνονται, ποικιλοτρόπως, σε διάφορους τόπους.

Στην Ικαρία, ειδικότερα, η εθιμολογία της Μεγάλης Εβδομάδας διασώζεται σε πράξεις και συνήθειες, αποτρεπτικές του κακού ή άλλες, ευετηρικές, που συνδέονται με το καλό των μελών της οικογένειας, την παραγωγή και την ευφορία της γης, δοξασίες και απαγορεύσεις, καθώς και νεκρολατρικά έθιμα. Σημαντικός είναι και ο λαϊκός ποιητικός λόγος, όπως παιδικά ασμάτια, λαϊκές ρήσεις, μοιρολόγια και θρήνοι.

Από την πλούσια παράδοση του νησιού παραθέτω ενδεικτικές επισημάνσεις και αναφορές.

Εθιμικές πράξεις και συνήθειες: α) ευετηρικές Παλιότερα, στις ακολουθίες του Νυμφίου, όταν ψελνόταν το σχετικό τροπάριο, οι γυναίκες έκαναν σαράντα μετάνοιες, «έτσι, το ΄χαν, για συγχώρεση».

Τη Μεγάλη Πέμπτη, το πρωί στη λειτουργία, όσοι πρόκειται να κοινωνήσουν, πρώτα "φχολιάζονται", από τον παπά, με το λάδι του ευχελαίου για να ’ναι υγιείς και να μην αρρωσταίνουν. Στο αντίδωρο της Μεγάλης Πέμπτης αποδίδονται φυλακτικές ιδιότητες, «να κρατάς ένα κομμάτι αντί(δ)ερο, σαν κινήσεις για ταξίδι, είναι φυλακτό».

Το βράδυ της Μεγάλης Πέμπτης, όταν ο παπάς διάβαζε τα δώδεκα ευαγγέλια, κορίτσια κι αγόρια, παλαιότερα, ετοίμαζαν φυλακτά, «έπλεκαν γαϊτάνι σαν φιτίλια τσακμακιού με χάντρες».

Ξεχωριστές ιδιότητες αποδίδονται στα κόκκινα αυγά, τα οποία βάφονται τη Μεγάλη Πέμπτη. "Της γυναίκας τα προικιά και της Λαμπρής τ΄ αυγά", λέει ο λαός.

Τα τσόφλια τους δεν τα πετούν, αλλά τα βάζουν στις ρίζες των δέντρων «για να πιάσουν οι καρποί». Το πρώτο αυγό, που έβαφαν, παλαιότερα, το φυλούσαν στο εικονοστάσι και, αν έμενε τρία χρόνια, γινόταν "κρατητήρα". Σύμφωνα με τη λαϊκή πίστη, πίστευαν ότι, αν το ακουμπούσαν σε έγκυο γυναίκα, αυτή, κρατούσε το παιδί και δεν απέβαλε.

Άλλες πράξεις σχετικές με την καλοζωία συνδέονται με τον επιτάφιο. Από τα λουλούδια του επιταφίου, μετά την περιφορά και την απόλυση, παίρνουν για να φυτέψουν. «Ό,τι λουλούδι φυτέψεις, πιστεύουν ότι πιάνει». Αλλά και το πέρασμα κάτω από τον επιτάφιο συνδέεται με την ευετηρία. «Όταν επιστρέφουμε από το νεκροταφείο, οι άντρες που σηκώνουν το ’πιτάφιο, το κρατάνε ψηλά έξω από την εκκλησία και περνάμε όλοι από κάτω, μια ή τρεις φορές. Το ’χουμε για καλό».

β) αποτρεπτικές κακού: Για την αποτροπή της επήρειας κακού ματιού χρησιμοποιούν, ως αντιβασκάνια, βάγια ή λουλούδια του επιταφίου. «Με τα βάγια και τα φύλλα της ελιάς σταυροκοπούν αυτοί που ξέρουν να καπνίζουν». Θαυμαστές ιδιότητες αποδίδονται επίσης, στα κεριά του επιταφίου, τα οποία φυλάνε, ως αποτρεπτικά, σε περιπτώσεις καταιγίδας, κεραυνού, χαλαζόπτωσης, τρικυμίας, κ.ά.. «Όταν βρέχει δυνατά, ανάβομε το κερί για να μην πέσει κεραυνός για χαλάζι». Από το κερί του επιταφίου κόβουν και δίνουν σε όσους ταξιδεύουν.

Οι κουλούρες της Λαμπρής: Στην Ικαρία οι νοικοκυρές ζυμώνουν κουλουράκια, τσουρεκάκια και τις κουλούρες με μυρωδικά. Τις πλάθουν σε ειδικά σχήματα, κουλούρες ή καλαθάκια ή λαζαράκια ή λαζαρίνες, με πόδια, χέρι, κεφάλι και τις στολίζουν με κόκκινο αυγό. Τις ονοματίζουν για τα μέλη της οικογένειας, τα βαφτιστήρια, τους συγγενείς, τον δάσκαλο, κ.ά. Προσφέρουν τις λαμπριάτικες κουλούρες, σε διαφορετικά σχήματα, ανάλογα, με το φύλο, την ιδιότητα, την ηλικία: καλαθάκια ή λαζαράκια στα αγόρια, λαζαρίνες στα κορίτσια, σχήμα κουλούρας στρογγυλής στους συγγενείς και στο δάσκαλο.

Δοξασίες και απαγορεύσεις: Οι περισσότερες συνδέονται με τη Μεγάλη Παρασκευή. Τη Μεγάλη Παρασκευή την προσέχανε, δεν κάναν βαριές δουλειές. Παλιότερα, καρφί δεν κάρφωναν «γιατί οι Οβραίοι καρφώσαν στο σταυρό τον Χριστό». Όσοι είχαν πονοκέφαλο, έλουζαν το κεφάλι τους τη Μεγάλη Παρασκευή, όχι άλλη Παρασκευή του χρόνου.

Οι λεύτερες κοπέλες, που στολίζουν το σταυρό του επιταφίου, πιστεύεται ότι θα έχουν καλή τύχη. (φωτογραφία: Επιτάφιος στο Μάραθο)

Νεκρολατρικά έθιμα: Από το ψυχοσάββατο της αποκριάς, σύμφωνα με τη λαϊκή πίστη, οι νεκροί είναι στον απάνω κόσμο:

Τις απόκριες για τις χαρές και των βαγιών για βάγια
και τη Μεγάλη τη Λαμπρή για το Χριστός Ανέστη.

Συχνές είναι οι επισκέψεις στο νεκροταφείο για τον καθαρισμό των τάφων, το άναμμα των καντηλιών, τα θυμιάματα και την αφιέρωση στεφάνων τη Μεγάλη Παρασκευή. Σε χωριά της Ικαρίας, όπως της Περαμεριάς και των Ραχών, η περιφορά του επιταφίου περιλαμβάνει και το νεκροταφείο, όπου σε κάθε μνήμα ανάβει καντήλι και καίγεται θυμίαμα. Ο επιτάφιος περνά πάνω από κάθε μνήμα και ο παπάς μνημονεύει ονομαστικά τους πεθαμένους, τα ονόματα των οποίων τού λένε οι συγγενείς, που στέκονται με το κερί του επιταφίου, δίπλα από τους τάφους των δικών τους ανθρώπων. Σε άλλα χωριά, όπως τον Κάμπο, το Περδίκι, κ.ά. η περιφορά γίνεται γύρω από την εκκλησία και ο παπάς μνημονεύει από ’κει.

Προσφορά για τους νεκρούς αποτελούν τα "μνημόσυνα" που τελούνται την Κυριακή της Λαμπρής σε χωριά της Βόρειας και Δυτικής Ικαρίας και αφορούν σε προσφορές κρέατος, ψωμιού και κρασιού. Το κρέας, που θα συγκεντρωθεί, θα το ψήσουν βραστό, έξω από την εκκλησία και θα το μοιράσουν ισόποσα, "ψυχομέτρι", στους κατοίκους με ψωμί και κρασί. Ανάλογη μερίδα δίνεται και σε όσους βρεθούν τη μέρα της Λαμπρής στο χωριό που τελείται το έθιμο. Στις Ράχες, ειδικότερα, οι οικογένειες που θα προσφέρουν στο "μνημόσυνο" πάνε στη λειτουργία του Μεγάλου Σαββάτου κόλλυβα.

Θρησκευτικά τραγούδια: έχουν καταγραφεί παιδικά, όπως το κοινότυπο:

Βάγια βάγια των βαγιών, τρώνε ψάρια και κολιό ΄
και την άλλη Κυριακή τρων το κόκκινο αυγό.

Άλλα τραγούδια είναι μοιρολόγια και θρήνοι, αναφέρονται στα πάθη του Χριστού και αποτυπώνουν τη λαϊκή πίστη. Τα λέγανε οι γυναίκες όταν ξενυχτούσαν κάτω από το Σταυρωμένο Χριστό κι όταν στόλιζαν τον επιτάφιο. Αποσπασματικά, παραθέτω τα επόμενα:

Σήμερα έκαμαν βουλή οι άνομοι οβραίοι
οι άνομοι και τα σκυλιά κι οι τρισκαταραμένοι.
Σαγ κλέφτη τον επιάσανε και σα φονιά τον πάνε
εις του Πιλάτου τις αυλές κι εκεί τον τυρανάνε…

Από το μοιρολόι της Παναγιάς παραθέτω το νεκρόδειπνο, τη "μακαριά":

…Λάβε μάνα υπομονή να λάβει ο κόσμος όλος,
να λάβουν μάνες για παιδιά και τα παιδιά για μάνες.
Άντε μάνα στο σπίτι μας και διάφορο δεν έχεις
στρώσε την τράπεζα μαβιά και τα πεσκίρια μαύρα
βάλε κρασί εις το γυαλί κι αφράτο παξιμάδι
την Κυριακή πρωί –πρωί κάτσε περίμενές με…

Θα τελειώσω με μια ευτράπελη διήγηση σχετική με τον χρόνο της εορτής του Πάσχα. Την εποχή της τουρκοκρατίας, ένας καριώτης παπάς δεν ήξερε πότε να πασχάσει. Πήγε στη Χίο και ζήτησε από χιώτη παπά να του πει πότε είναι το Πάσχα. Ο χιώτης του ’βαλε σε μια φλάσκα (νεροκολόκυθο) τόσα κουκιά όσες μέρες υπολείπονταν μέχρι το Πάσχα. Του παρήγγειλε να τρώει κάθε μέρα ένα κουκί και, όταν τελειώσουν, να γιορτάσει τ΄ Ανάστα του Χριστού. Η παπαδιά, όταν είδε, πώς έτρωγε τα κουκιά ο παπάς, έριχνε στη φλάσκα κι άλλα. Έτσι, πέρασε η Λαμπρή κι ο παπάς δεν την γιόρτασε. Οι άνθρωποι παραξενεύτηκαν κι αναρωτιόνταν αν θα γιορτάσουν την Λαμπρή. Τότε, ο πιο ξύπνιος είπε:

Κατά που δείχνουν τα κουκιά και μαρτυρεί κι η φλάσκα,
φέτος δεν θα χουμε Λαμπρή, μήτε του χρόνου Πάσχα.

Καθηγήτρια, Λαογράφος
Αργεντούλα Πάσχαρη – Κουλουλία για το ikariamag

Πρώτη δημοσίευση Απρίλιος 2011