Φώτα αποκαλεί ο λαός τη μεγάλη γιορτή των Θεοφανείων, κατά την οποία η θρησκεία μας γιορτάζει τη βάπτιση του Χριστού και τη θεία του Επιφάνεια. Η ονομασία Φώτα, είναι λαογραφικός όρος. Προέρχεται από τους νεοφώτιστους χριστιανούς, οι οποίοι τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, βαφτίζονταν την ημέρα αυτή. Η γιορτή για το λαό είναι θεότρομη, επειδή τότε αγιάζονται τα νερά και φεύγουν οι καλλικάντζαροι ή «καλλιτσαντέροι». Βασικό στοιχείο της γιορτής είναι ο αγιασμός: Η «πρωτάγιαση» ή «φώτιση» τελείται την παραμονή και ο μεγάλος αγιασμός, ανήμερα της γιορτής. Στην Ικαρία, από τα έθιμα που συνδέονται με τη γιορτή, ενδιαφέρον έχει η τελετή της κατάδυσης του Σταυρού, η χρήση του αγιασμένου νερού και οι σχετικές προλήψεις.

Η κατάδυση του Σταυρού στη θάλασσα: Τελείται στα παράλια μέρη του νησιού και ακολουθεί μετά τη λειτουργία της γιορτής. Από την εκκλησία ξεκινά η πομπή με τα εξαπτέρυγα, τον ιερέα, τους ψάλτες και το εκκλησίασμα για να καταλήξει στο μέρος που θα γίνει η κατάδυση. Αφού γίνει ο αγιασμός και ο ιερέας ρίξει το σταυρό στη θάλασσα, βουτούν άντρες, οι «βουτηχτάδες», για να πιάσουν το σταυρό. Εκείνος που θα βρει το Σταυρό, θεωρείται τυχερός και ότι έχει την ευλογία. Αυτός θα έχει και το δικαίωμα να περιφέρει το Σταυρό και να δεχτεί τα φιλοδωρήματα του κοινού.

Χρήση του αγιασμού: Στην Ικαρία, όπως και σε άλλα μέρη, την «πρωτάγιαση» τη ρίχνουν στα κτήματα και στις βρύσες. Γι’ αυτό λέγεται σχετικά:

Ν’ αγιαστούν οι κάμποι και τα νερά
ν΄ αγιαστεί κι αφέντης με την κερά...

Με το μεγάλο αγιασμό αγιάζονται οι άνθρωποι, ραντίζεται το σπίτι, ο περιβάλλων χώρος και, τα ζώα. Με τον αγιασμό οι νοικοκυρές, παλαιότερα, ανανέωναν το προζύμι και εγκαινίαζαν τα βαρέλια με το κρασί. Σε αντίθεση, με άλλες περιπτώσεις μικρού αγιασμού (πρωτομηνιάς), που οι άνθρωποι φυλούν στα εικονίσματα, ο μεγάλος αγιασμός δεν κρατιέται στο σπίτι, παρά, μόνο, αν υπάρχει ακοίμητο καντήλι.

Προλήψεις: Καθαρτική δύναμη του νερού, Σύμφωνα με τη λαϊκή πίστη, «τη μέρα των Φωτών πίνουνε όλα τα νερά», «η θάλασσα γίνεται γλυκιά, πίνεται κι αυτή».

Μετεωρολογικές προβλέψεις: Πιστεύεται ότι, τα Φώτα, βαπτίζονται οι άνεμοι: Αν φυσάει αέρας, «απός αγιαστούν τα νερά ημερεύει» και «αν είν’ τα Φώτα φωτερά θα ’ναι η Λαμπρή με τα νερά». Από τον καιρό των Φώτων προμάντευαν για τη σοδειά:

«Χαρά στα Φώτα τα στεγνά και τις Λαμπρές βρεμένες,
θα φαν οι χήρες, τα ορφανά κι οι κακοπαντρεμένες».

Λέγεται, ακόμη, «αγιασμός, φωτισμός, Φώτα και καλός καιρός». Ακόμη, η γιορτή είναι ορόσημο για τους ναυτικούς: «του Σταυρού κι αρμένιζε (6 Ιανουαρίου), του Σταυρού και δέσε (14 Σεπτεμβρίου).

Αποπομπή των «καλλιτσαντέρων»: Ο αγιασμός ήταν το μέσο αποπομπής των καλλικαντζάρων, «ευθύς ως βαπτισθεί ο Σταυρός, κατά την ημέρα των Φώτων, οι καλλιτσάντεροι θαλάσσωναν με τα καρυδότσοφλά τους». Σύμφωνα με την παράδοση, κατά τη βίαιη αποχώρησή τους, φέρονται να φοβούνται το αγιασμένο νερό και να χλευάζουν τον παπά:

«Φεύγετε να φεύγουμε έρχεται ο μουρλόπαπας
Με την αγιαστούρα του και με τη μαγκούρα του».

Αργεντούλα Πάσχαρη – Κουλουλία
Καθηγήτρια – Λαογράφος

Πρώτη δημοσίευση: ikariamag -  Ιανουάριος 2013

Ακολουθήστε μας στο twitter
Ακολουθήστε μας στο Facebook

Τα άλλα 2 μέρη της τριλογίας του ikariamag για τα εορταστικά έθιμα της Ικαρίας:
- Χριστουγεννιάτικα της Ικαρίας: εθιμικά & ευχετικά της γιορτής
- Της πρωτοχρονιάς & «τ΄ άι Βασιλειού»: από τα ευετηρικά έθιμα της Νικαριάς