Τώρα που πάνω από τις μεγάλες πόλεις της Ελλάδας υψώνεται από τις καμινάδες των τζακιών ένα ξεχασμένο σύννεφο, εκείνο της αιθαλομίχλης, μου ήρθαν στο νου τα κάρβουνα. Τα κάρβουνα που για σχεδόν ένα αιώνα ήταν μία από τις κυριότερες ασχολίες των παλαιών κατοίκων του νησιού.

Λένε οι παλιοί ότι η Ικαρία ήταν, σε μεγάλο βαθμό, δάσος. Μάλλον έχουν δίκιο για τα πολύ παλιά χρόνια, πριν τον 17ο αιώνα. Τότε η πειρατεία και η έλλειψη οργανωμένης διοίκησης είχαν ερημώσει τα νησιά του Αιγαίου. Η φύση είχε πάρει το πάνω χέρι. Έπειτα, σιγά σιγά οι πληθυσμοί ανέκαμψαν, καθώς η πειρατεία εξαλείφθηκε. Ειδικά η Ικαρία δέχθηκε και κύματα φυγάδων και μεταναστών που έφευγαν από την αναταραχή της κυρίως Ελλάδας στην διάρκεια του 18ου αιώνα.

Η αύξηση των καλλιεργήσιμων εκτάσεων συνέπεσε με την άνοδο πόλεων όπως η Σμύρνη, η Αλεξάνδρεια, ο Πειραιάς. Η οικιστική ανάπτυξη δημιούργησε μία ζήτηση για κάρβουνα, το κύριο μέσο θέρμανσης και μαγειρικής τον 19ο αιώνα. Έτσι οι Καριώτες άρχισαν να φτιάχνουν καμίνια και να μετατρέπουν τα δάση τους σε κάρβουνα.

Η δραστηριότητα οργανώθηκε πολύ μετά το 1850. Όταν τα ντόπια δάση περιορίστηκαν οι Καριώτες καρβουνιάρηδες άρχισαν να επιχειρούν στους Φούρνους, περίπου στα 1870/80 και μετά στην Μικρασιατική ακτή όπου υπήρχαν απέραντα δάση.

Ένας από τους προπαπούδες μου μου διηγήθηκε την ιστορία του όταν πήγε «στα κάρβουνα» με τον πατέρα του, απέναντι, όταν ήταν 7 ετών. Αφού έκαναν τα καμίνια κάθονταν να τα «φυλάνε» ώσπου να περάσουν οι ημέρες της ανθράκευσης των ξύλων, όταν ξαφνικά ο πατέρας του πέθανε. Έμεινε 2 ημέρες πάνω στο καμίνι, με τον νεκρό δίπλα του, καθώς το ένστικτο της αυτοσυντήρησης οδήγησε το μικρό παιδί στο σημείο που μπορούσε να αποφύγει τους λύκους που το περιτριγύριζαν, μέχρι να έλθουν άλλοι, από διπλανά καμίνια, να το σώσουν.

Τέτοια γονίδια κουβαλάμε, όλοι μας.

Μετά την απελευθέρωση του 1912 η Μικρασία έγινε απαγορευμένη ακτή. Έτσι οι καρβουνιάρηδες έπρεπε να ταξιδεύουν τώρα πιο μακριά, σε Ελληνικά μέρη. Χαλκιδική, Σποράδες, Πήλιο, Εύβοια, Κρήτη, Αιτωλοακαρνανία, Πελοπόννησος, Ήπειρος. Σε πολλά από αυτά τα μέρη βρίσκει κανείς σήμερα «σόγια» Ικαρίων μεταναστών που ρίζωσαν στα μέρη όπου οι πρόγονοί τους έκαναν «κάρβουνα».

Η κατασκευή και η εμπορία του κάρβουνου ήταν ίσως η κυριότερη πηγή εισοδήματος του νησιού στα χρόνια μεταξύ 1850 και 1930. Η οργάνωση της δουλειάς γινόταν σε «κομπανίες», όπου κάποιος είχε το γενικό πρόσταγμα και τον ρόλο του «επιχειρηματία», αλλά όλοι είχαν μερίδιο στο κέρδος και στο ρίσκο. Οι κομπανίες δούλευαν από Απρίλιο μέχρι Οκτώβριο και γύριζαν στο νησί για τον χειμώνα. Από εκεί ίσως προέρχεται και η υψηλή θέση της γυναίκας στην Ικαριακή κοινωνία σε σχέση με άλλες τοπικές κοινωνίες της ίδιας περιόδου, αφού εκείνες είχαν την γενική ευθύνη των νοικοκυριών. Οι άντρες έλειπαν.

Κάποτε βέβαια η δραστηριότητα παρήκμασε. Οι μακρινοί προορισμοί την έκαναν όλο και λιγότερο ελκυστική. Άλλα μέσα αντικατέστησαν το κάρβουνο, ηλεκτρισμός, πετρέλαιο, γκάζι. Η τιμή έπεσε. Καλλίτερες μορφές απασχόλησης εμφανίστηκαν,όπως η μετανάστευση στην Αμερική. Έτσι σιγά σιγά οι καρβουνιάρηδες χάθηκαν. Πολύ λίγοι της νεότερης γενιάς γνωρίζουν αυτήν την μικρή Ικαριακή εποποιϊα.

Τα δάση της Ικαριάς ανέκαμψαν. Ίσως σήμερα είναι στο καλλίτερο τους σημείο μετά τον 17ο αιώνα.

Ας ελπίσουμε ότι οι οικονομικές δυσκολίες δεν θα ξυπνήσουν τα γονίδια των καρβουνιάρηδων μέσα μας... Ας αναπαύονται με ειρήνη...

Αριστοτέλης Αϊβαλιώτης
aivaliotis@delta-chemicals.gr

Διαβάστε τις ελεύθερες πτήσεις του Αριστοτέλη Αϊβαλιώτη.