Οι Ικαριώτες έμαθαν από πολύ παλιά να κρύβονται, όχι από δειλία, αλλά επειδή ήθελαν να έχουν μια ήρεμη ζωή, προστατευμένοι από κάθε πιθανή απειλή. Φαίνεται πως δεν είχε φτάσει ακόμα η ώρα του Ικαριώτη, με το άγριο και ελεύθερο πνεύμα, να αντιμετωπίσει στα ίσια τον εχθρό, όπως έκανε αργότερα. Πώς θα μπορούσαν άλλωστε οι απλοί αυτοί άνθρωποι του νησιού, να τα βάλλουν με τους αιμοσταγείς πειρατές που λυμαίνονταν το Αιγαίο, λεηλατώντας παράκτιους οικισμούς και αιχμαλωτίζοντας αθώους ανθρώπους;

Μια από τις πλέον χαρακτηριστικές κατασκευές που μαρτυρούν την ανάγκη των Ικαρίων για  προστασία και «αποκρυβή», είναι τα χωστοκέλλια και τα κρυφοκέλλια. Οι κατασκευές αυτές αποτελούσαν καταφύγιο για την οικογένεια σε περίπτωση κινδύνου και σημείο όπου φυλάσσονταν τα αγαθά.

Όπως φανερώνει το όνομά τους, τα χωστοκέλλια ήταν κατασκευές μη ορατές,  χωμένες στη γη, με οροφή που καλυπτόταν από το έδαφος. Το πλάτος τους, συνήθως ήταν 1 με 2 μ., ενώ το ύψος τους δεν ξεπερνούσε τα 1,20 μ. Στην Ικαρία τα συναντάμε κυρίως στο ανατολικό τμήμα του νησιού, όπου λόγω της μορφολογίας του εδάφους, οι άνθρωποι ήταν αναγκασμένοι να ζουν πιο κοντά στη θάλασσα και επομένως ήταν περισσότερο ευάλωτοι σε πιθανούς κινδύνους.

Στο νησί απαντώνται διάφοροι τύποι χωστοκελλιού. Σε αρκετές περιπτώσεις, το χωστοκέλλι, ουσιαστικά αποτελούσε μέρος του σπιτιού, ήταν δηλαδή ένα είδος κρυφού δωματίου, όπως τα σημερινά «δωμάτια πανικού».  Το χωστοκέλλι ήταν  εφαπτόμενο με την πίσω μεριά της οικίας. Το δάπεδό του βρισκόταν στην ίδια στάθμη με αυτό του υπόλοιπου σπιτιού, αλλά το ύψος του ήταν αρκετά χαμηλότερο, ενώ εξωτερικά καλυπτόταν με χώμα. Η είσοδος στο χωστοκέλλι γινόταν από το εσωτερικό του σπιτιού, μέσω μικρού ανοίγματος που υπήρχε στον πίσω τοίχο και καλυπτόταν με πέτρες, έτσι ώστε να μην είναι ορατή.   Σε αυτό το σημείο μπορούμε να φανταστούμε ένα σενάριο: Ληστές πλησιάζουν τον οικισμό. Οι κάτοικοι της περιοχής το αντιλαμβάνονται και τρέχουν να κρυφτούν! Τα μέλη της οικογένειας που βρίσκονται στο εσωτερικό του σπιτιού πλησιάζουν τον πίσω τοίχο της οικίας και αρχίζουν να αφαιρούν κάποιες πέτρες από το κάτω μέρος, ανοίγοντας την είσοδο για το χωστοκέλλι. Μπαίνουν όλοι μέσα σε αυτή την έξυπνη κρυψώνα και  ξαναφράζουν το άνοιγμα με τις πέτρες. Όταν οι ληστές μπαίνουν στο σπίτι δε βρίσκουν κανέναν! Επίσης δεν βρίσκουν κανένα αγαθό για να κλέψουν. Κοιτούν τριγύρω αλλά βλέπουν μόνο τοίχους χωρίς κάποιο ευδιάκριτο άνοιγμα και τελικά αποχωρούν με άδεια χέρια. Η οικογένεια, όσο οι ληστές είναι στο σπίτι, περιμένει μέσα στο χωστοκέλλι για όση ώρα χρειαστεί μέχρι να περάσει ο κίνδυνος, ενώ εκεί υπάρχουν ήδη φυλαγμένα τα απαραίτητα για την επιβίωσή τους αγαθά. Και να λοιπόν που οι Ικαριώτες τα καταφέρνουν και ο εχθρός δεν αγγίζει την πολύτιμη οικογένεια και τα αγαθά που με τόσο κόπο παράγουν.

Τομή οικίας χυτού τύπου με το χωστοκέλλι ενωμένο στον πίσω τοίχο

Ένας άλλος τύπος χωστοκελλίου, ήταν αυτός που χτίζεται λίγο πιο πέρα από το σπίτι, ανεξάρτητα από αυτό.  Συνήθως είναι κρυμμένο κάτω από μια κούφια πεζούλα. Δε λείπουν και τα χωστοκέλλια που είναι χτισμένα σε απόκρημνες περιοχές, χωμένα εντελώς μέσα στο έδαφος και έχουν το μέγεθος κανονικής οικίας.

Τομή οικίας χυτού τύπου με χωσοκέλλι χτισμένο σε κάποια απόσταση από την οικία

Τα χωστοκέλλια πάντοτε διέθεταν μια έξοδο διαφυγής, κρυμμένη συνήθως μέσα σε πυκνή βλάστηση. Μάλιστα, υπάρχουν περιπτώσεις που μετά το χωστοκέλλι, υπήρχε κάποιο είδος  τούνελ, που οδηγούσε αρκετά μακριά από το σπίτι. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ένα χωστοκέλλι οικείας στο Μαυράτο, που διατρέχει απόσταση τουλάχιστον 25 μ. υπογείως και καταλήγει σε κρυφή έξοδο, προστατευμένη από ένα μεγάλο δέντρο.

Τα κρυφοκέλλια, ήταν και αυτά κρυφοί χώροι, όχι όμως υπόγειοι. Σε αρκετές περιπτώσεις βρίσκονταν μεταξύ ενός διπλού τοίχου. Η είσοδος στο χώρο μεταξύ των δύο τοίχων γινόταν από τη στέγη της οικίας, μετά την αφαίρεση μιας πλάκας.

Τους Ικαριώτες  από παλιά τούς χαρακτηρίζει η αλληλεγγύη και η συντροφικότητα. Οι κάτοικοι μιας περιοχής πάντα γνώριζαν που είναι το χωστοκέλλι του γείτονά τους, όμως ποτέ δεν έκλεβαν από αυτό, ούτε αποκάλυπταν τη θέση του στους ξένους. Ήταν μάλιστα τόσο εχέμυθοι που με το πέρασμα του χρόνου και λόγω του θανάτου των παλιών, πολλές από τις θέσεις των χωστοκελλιών σήμερα έχουν χαθεί!

Παρατηρώντας τα δείγματα χωστοκελλιών που έχουν διασωθεί μέχρι σήμερα στο νησί, καθώς και τη δυσκολία της κατασκευής τους, κατανοούμε  τη μεγάλη σημασία τους και τη συμβολή τους στη δημιουργία της αντιπειρατικής  Ικαριώτικης οικίας, σε μια εποχή που στοιχείο ζωτικής σημασίας για τους Ικαριώτες  ήταν η αφάνεια και η απόκρυψη.

Ζαφείρα Μανταγά, Αρχαιολόγος

Υ.Γ. Τα χωστοκέλλια, δεν πρέπει να συγχέονται με τις καμάρες, οι οποίες αποτελούν φυσικές κοιλότητες σε βράχους, τις οποίες οι Ικαριώτες μετέτρεψαν σε κατοικίες μετά από μικρές επεμβάσεις.

Οι εικόνες και η φωτογραφία του άρθρου είναι από το βιβλίο του κ.Κόκκινου (βλ. Βιβλιογραφία)

Βιβλιογραφία:
Κόκκινος Γ., Η παραδοσιακή κατοικία της Ικαρίας, Εταιρεία Ικαριακών Μελετών, Αθήνα, 2005
Παμφίλης Χ., Ιστορία της νήσου Ικαρίας, Εταιρεία Ικαριακών Μελετών, Αθήνα, 1980

Διαβάστε τις ελεύθερες πτήσεις από τις φιλοξενούμενες πένες.