Μια απόπειρα να αποτιμηθούν οι ανθρώπινες ζωές που χάθηκαν στην Ικαρία ίσως με τον πιο αργό και βασανιστικό τρόπο, την πείνα.

Τον Μάιο του 1941 οι Γερμανικές δυνάμεις έκαναν απόβαση στην Ικαρία καταλαμβάνοντας την. Μετά την σύντομη παραμονή τους στο νησί παρέδωσαν την εξουσία στην Ιταλική μεραρχία Κούνεο. Οι Ιταλοί παρέμειναν ως η μόνη κατοχική δύναμη στο νησί μέχρι και την συνθηκολόγηση τους, τον Σεπτέμβριο του 1943. Στο μεταξύ, στις 9-10/9 1943, οι δυνάμεις του ΕΑΜ – ΕΛΑΣ είχαν εγκλωβίσει τις Ιταλικές δυνάμεις στην πρωτεύουσα, τον Άγιο Κήρυκο, ενώ πρώτα είχαν αφοπλίσει και θέσει υπό κράτηση τις υπόλοιπες στρατιωτικές τους δυνάμεις σε όλο το υπόλοιπο νησί. Αμέσως μετά την συνθηκολόγηση της Ιταλίας, η Γερμανία της κηρύσσει πόλεμο και καταλαμβάνει τα γειτονικά Δωδεκάνησα και την Σάμο. Στην Ικαρία δεν εγκαταστάθηκε μόνιμη στρατιωτική δύναμη, εφορμούσαν όμως, κυνηγώντας στελέχη του ΚΚΕ και του ΕΑΜ και καίγοντας σπίτια αγωνιστών.

Ο αφοπλισμός του Ιταλικού στρατού από τους ένοπλους άντρες του ΕΑΜ Ικαρίας, σηματοδότησε το τέλος μιας από τις πιο μαύρες περιόδους που έζησαν οι κάτοικοι, σε ολόκληρη τη σύγχρονη ιστορία του νησιού. Μια περίοδος όπου η πείνα κυριολεκτικά τσάκισε και αποδεκάτισε τον ικαριώτικο λαό.

Προπολεμικά, η τοπική παραγωγή και οι πόροι της δεν επαρκούσαν για να θρέψουν τον πληθυσμό του νησιού. Το 1940 η παραγωγή της Ικαρίας κάλυπτε μόλις το 38,6% του ακαθάριστου προϊόντος του νησιού, το έλλειμμα συμπληρώνονταν από τις εισαγωγές εμπορευμάτων, την εποχική μετανάστευση εργατικού δυναμικού, κυρίως τους καρβουνιάρηδες και τα εμβάσματα από τους ικαριώτες μετανάστες στις ΗΠΑ.

Με την έναρξη της κατοχής, η τοπική οικονομία κυριολεκτικά εξαρθρώθηκε και οι λοιπές πηγές εισοδήματος, τα 2/3 δηλαδή, εξαφανίστηκαν. Οι Ιταλοί δεν επέτρεπαν τις θαλάσσιες συγκοινωνίες και κατέσχεσαν όλα τα καΐκια και τις βάρκες του νησιού. Το ψάρεμα σταδιακά απαγορεύθηκε στερώντας από τον πληθυσμό την πολύτιμη τροφή που παρέχει η θάλασσα. Το εμπόριο υπέστη καθίζηση όχι μόνο λόγω του θαλάσσιου αποκλεισμού αλλά και από την έλλειψη προϊόντων. Η καρβουνοποιία στην οποία εργάζονταν 3.000 – 3.500  ικαριώτες εργάτες, αφανίστηκε. Ενώ, η τοπική γεωργική παραγωγή και κτηνοτροφία, δοκιμάστηκαν από τις επιτάξεις και το πλιάτσικο των Ιταλών και την έλλειψη υλικοτεχνικών μέσων. Όλοι αυτοί οι λόγοι οι οποίοι αναφέρονται συνοπτικά έφεραν τους ικαριώτες αντιμέτωπους με μία άνευ προηγουμένου καταστροφή, την πείνα.   Προκειμένου να μελετηθούν οι συνέπειες του λιμού, ο γράφων επισκέφθηκε τα τρία ληξιαρχεία του νησιού μας και μελέτησε μία προς μία τις ληξιαρχικές πράξεις θανάτου για όλη τη περίοδο της κατοχής.

Από τους 804 βεβαιωμένους θανάτους κατά τα έτη 1941 – 1943, οι 431 δηλαδή ποσοστό 46,4% έχουν ως αιτία θανάτου την έλλειψη τροφής. Συγκεκριμένα, οι ληξιαρχικές πράξεις αναγράφουν ως αιτία θανάτου κάποιον από τους παρακάτω χαρακτηρισμούς, πείνα, υποσιτισμός, ατροφία, εξάντληση, ασιτία, αθρεψία, καχεξία, αδυναμία. Δυστυχώς, η τραγωδία αυτή συνεχίστηκε και το 1944 όπου 18 άνθρωποι έχασαν την ζωή τους για τους ίδιους λόγους, έτσι ο αριθμός των λιμοκτονούντων έφτασε τους 449.

Ο αριθμός αυτός μεγαλώνει ακόμα περισσότερο αν προστεθούν οι τουλάχιστον 70 δηλωμένοι θάνατοι που η αιτία είναι σχετική και παρεπόμενη της ασιτίας και των γενικότερων κακουχιών που προκάλεσε η κατοχή. Οι ληξιαρχικές πράξεις αυτές αναγράφουν ως αιτία θανάτου κάποια από τις παρακάτω παθήσεις, έλκος στομάχου, στηθάγχη, βρογχοπνευμονία, πνευμονία, εντερίτιδα, φυματίωση, δυσεντερία, φθορά του οργανισμού, νεφρίτιδα, καρδιακά και εγκεφαλικά νοσήματα, κλπ. Το μεγαλύτερο ποσοστό των θανάτων το καταλαμβάνουν χωρίς αμφιβολία οι ηλικιωμένοι , αλλά ερωτήματα γεννάει για την σχέση τους με την πείνα, ο διαχωρισμός των θανάτων αυτής της ηλικιακής ομάδας σε γεροντική εξάντληση / γεροντικός μαρασμός και γηρατειά / προβεβλημένο της ηλικίας. Στην κατηγορία γεροντική εξάντληση / μαρασμός βεβαιώνονται 75 θάνατοι, ο χαρακτηρισμός από μόνος του δίνει υπόνοιες για της μεγάλη σχέση τους με την πείνα και την γενικότερη ταλαιπωρία της περιόδου. Πρόσθετα, βρέθηκαν τουλάχιστον 16 θάνατοι οι οποίοι είναι από άγνωστη / απροσδιόριστη αιτία. Στην συγκεκριμένη εργασία μελετήθηκαν και τα ποσοστά θανάτων την τριετία πριν την κατοχή, τα έτη 1938 – 1940 ώστε να συγκριθούν με την τριετία της κατοχής. Τα ευρήματα αποκαλύπτουν την τραγωδία που έζησαν οι ικαριώτες τα δύσκολα αυτά χρόνια, καθώς ο ρυθμός θανάτων υπερδιπλασιάστηκε τα χρόνια της σκλαβιάς κατά 118%! (πίνακας 1)

Παρακάτω, δημοσιεύουμε και τους θανάτους ανά κοινότητα, η διοικητική δομή της εποχής οργάνωνε την Ικαρία στις 12 αναφερόμενες κοινότητες (πίνακας 2).

Χρήστος Γιώγος για το ikariamag.gr

Πρώτη δημοσίευση: ikariamag -  Ιανουάριος 2013

Ακολουθήστε μας στο twitter
Ακολουθήστε μας στο Facebook

Η παραπάνω μελέτη  αποτελεί προσαρμογή τμήματος της διατριβής του Χρήστου Γιώγου στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, όπου μελετά την ιστορία του νησιού μας την περίοδο της κατοχής και του εμφυλίου πολέμου. Ο συντάκτης της την προσάρμοσε προς δημοσίευση, για τις ανάγκες του περιοδικού μας.

Πηγές:
Λομβαρδάς Πελ. Γιώργος, Προοδευτική – Αντιστασιακή Ικαρία, Αθήνα 2008.
Πτίνης Ι. Κώστας, Χρόνια Κατοχής, συμβολή στην Ιστορία της Σάμου, Σάμος 1985.
Νέα Ικαρία, εφημερίδα του ΕΑΜ Ικαρίας, 17 Ιουλίου 1946.
Νέα Ικαρία, εφημερίδα του ΕΑΜ Ικαρίας, 5 Οκτωβρίου 1946.
Ληξιαρχεία Αγ. Κηρύκου, Ευδήλου, Ραχών.