Ερχόμενος στην Ικαρία για τη συνάντηση του Ματαρόα δεν ήξερα ακριβώς τι να περιμένω. Από τους συμμετέχοντες ήξερα μόνο το Νικόλα (τον Κοσματόπουλο) με τον οποίο είχαμε μια σύντομη συνομιλία στο σκάιπ μια κρύα μέρα του Μάρτη, όταν μου εξήγησε το πρότζεκτ και αποφάσισα να έρθω. Η πρόσκληση είχε λέξεις κλειδιά που μου κέντρισαν το ενδιαφέρον – κρίση, κοινά, Μεσόγειος – και το πρόγραμμα ποικιλία ενδιαφέροντων θεμάτων, από τους αγώνες των Ινδιάνων στα Απαλάχια όρη ενάντια στις εξορύξεις, μέχρι τα πανηγύρια της Ικαρίας ως κοινό αγαθό. Ακόμα κι έτσι πάντως, το να δουλεύω μέσα Ιουλίου, ακόμα και στα αγαπημένα μου θέματα, δεν είναι η καλύτερη μου, κάτι το οποίο ισοσκελίστηκε και με το παραπάνω, από τον τόπο διεξαγωγής της συνάντησης στην Ικαρία.

Τι πήρα εγώ από το Ματαρόα; Νομίζω ότι ο καθένας από τους συμμετέχοντες και ο καθένας από τους Ικαριώτες και επισκέπτες που περάσαν από τις συζητήσεις μας, πήρε κάτι διαφορετικό. Το Ματαρόα ήταν ό,τι όλοι, στο σύνολο μας, εκλάβαμε από αυτό. Χωρίς προσπάθεια ορισμού του τι ήταν ή τι συμπέρανε το Ματαρόα, θα επικεντρωθώ σε μία νέα ιδέα και μία νέα εμπειρία που παίρνω εγώ μαζί μου.

Η ιδέα είναι μία την οποία κλωθογυρίζαμε αρκετά καιρό με τους συνεργάτες μου Giacomo Dalisa και Federico Demaria στη Βαρκελώνη, αλλά την οποία την είδα να παίρνει μέσα μου πιο καθαρή μορφή μετά την αρχική παρουσίαση του Νικόλα για τους σκοπούς του Ματαρόα.

Η ιδέα αυτή αφορά τις δυνατότητες διαμόρφωσης μιας Μεσογειακής εναλλακτικής προς τον Δυτικό τρόπο σκέψης, εντοπισμού ενός Μεσογειακού ανθρωπολογικού τύπου και εν τέλει μιας Μεσογειακής προσέγγισης της ευημερίας. Στη Βαρκελώνη (degrowth.eu) εργαζόμαστε πολύ στο θέμα της απο-ανάπτυξης (apokoinou.com), την άρνηση δηλαδή της ιδεολογίας αυτής -δεξιάς αλλά συχνά και αριστερής- η οποία ορίζει την ανάπτυξη των παραγωγικών μέσων ως τον υπέρτατο κοινωνικό στόχο. Η απο-ανάπτυξη προτείνει μια ευημερία η οποία θα έρθει μέσα από την απλότητα, την συντροφικότητα, και τον εθελούσιο, και απελευθερωτικό, αυτο-περιορισμό (περισσότερα για την αποανάπτυξη στο δωρεάν βιβλίο που πρόσφατα εκδώσαμε εδώ). Όχι μόνο «λιγότερα και καλύτερα», αλλά «λιγότερα και διαφορετικά».

Εντός της έννοιας της απο-ανάπτυξης όμως, τουλάχιστον όπως αυτή την έχουν επεξεργαστεί οι Γερμανο-Αγγλοσάξωνες, φωλιάζει και ένας κίνδυνος επανεμφανιζόμενου Προτεσταντισμού-καλβινισμού, μιας ηθικής δηλαδή εγκράτειας και περιορισμού των αναγκών και της κατανάλωσης, ο οποίος όπως το παρελθόν έχει δείξει, είναι η πρωταρχική πηγή της συσσώρευσης και της καπιταλιστικής ανάπτυξης (Weber, Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού), το αντίθετο ακριβώς από αυτό το οποίο θέλει η απο-ανάπτυξη. Μια Μεσογειακή προσέγγιση στην απο-ανάπτυξη, η οποία κρατάει την σημασία της απλότητας, της λιτότητας και της συντροφικότητας, αλλά τις βάζει σε ένα πλαίσιο το οποίο δεν στοχεύει στην διαρκή συσσώρευση, αλλά και στην περιοδική συλλογική απο-συσσώρευση με αλόγιστη δαπάνη, μια Μεσογειακή φιλοσοφία δηλαδή η οποία συγκεράζει ή ισορροπεί τον ορθολογισμό με το αλόγιστο πάθος και το ξέδομα, ταιρίαζει πολύ περισσότερο με τις αξίες της απο-ανάπτυξης, τουλάχιστον όπως κάποιοι Μεσόγειοι σαν εμάς τις αντιλαμβανόμαστε.

Οι σκέψεις αυτές με οδήγησαν στο υπόλοιπο του καλοκαιριού σε νέα διαβάσματα, όπως τις θεωρίες του Georges Batailles περί δαπάνης, το βιβλίο του Franci Cassano για τον Μεσογειακό τρόπο σκέψης, και την δουλειά του μαθητή του τελευταίου, Onofrio Romano κοινωνιολόγου από το Bari, η οποία επεξεργάζεται τις σχέσεις απο-ανάπτυξης και Μεσογείου. Άρχισα να ψάχνω επίσης τις παλαιότερες συζητησεις περί Ελληνικότητας (και Ιταλικότητας, Ισπανικότητας). Κάποιους από τις πρωτόλειους συλλογισμούς μου σε αυτά τα θέματα μπορείτε να βρείτε στα άρθρα μου εδώ.

Η εμπειρία που παίρνω μαζί μου έχει να κάνει με την Ικαρία. Το νησί σας το ήξερα, και συνεχίζω να το ξέρω, μόνο επιδερμικά. Είχα περάσει μια βδομάδα το Νοέμβριο του 2001 εκεί, διδάσκοντας σε ένα σεμινάριο απασχόλησης του Πανεπιστημίου του Αιγαίου στον Άγιο Κήρυκο, και άλλη μία τον Αύγουστο του 2011, όταν πήγα στο πανηγύρι του Μάραθου. Η όψη της Ικαρίας μέσα από το Ματαρόα ήταν διαφορετική. Δεν νομίζω ότι υπάρχουν πολλά μέρη της Ελλάδας όπου θα βρίσκαμε τόσο κόσμο και τέτοια όρεξη για ενεργή συμμετοχή στις συζητήσεις μας. Η αριστερή ιδιαιτερότητα της Ικαρίας (ο «κόκκινος βράχος») μπορεί να έχει γίνει κλισέ, και να έχει φτάσει ακόμα και τις σελίδες της Wall Street Journal, αλλά όπως και όλα τα κλισέ, έχει και μια πραγματική βάση. Η εικόνα της Ικαρίας σε έναν Αθηναίο σαν εμένα, που έχει πάει σε πολλά, αν όχι τα περισσότερα νησιά του Αιγαίου, είναι ενός τόπου κοινωνικο-πολιτικά μοναδικού, ο οποίος έχει πάρει μια δική του, ιδιαίτερη, ιστορική πορεία εντός του Ελληνικού χώρου, όσο ιδιαίτερη φυσικά μπορεί να είναι μια πορεία την εποχή της παγκοσμιοποίησης όπου η κατάρρευση των αποστάσεων οδηγεί στην ομοιομορφία. Τα πρόσωπα και οι φυσιογνωμίες που είδα στις ομιλίες μας, οι συζητήσεις - και διαφωνίες - που είχαμε, οι ιστορίες που άκουγα για το νησί, όλα είχαν κάτι το διαφορετικό.

«Σπασίκλας» γαρ, αντί να γνωρίσω τον τόπο με τα μάτια και τα πόδια μου, άρχισα τον Αύγουστο να καταβροχθίζω βιβλία για την ιστορία της Ικαρίας, για να καταλάβω από που προέρχεται αυτή η ιδιαιτερότητα. Αυτό τον καιρό ξεκινάω μια έρευνα για την πάλαι ποτέ «Άγονη Γραμμή», κοιτώντας το πως τα νησιά της από τόποι εξορίας έγιναν τόποι ακριβού τουρισμού και παραθεριστικής κατοικίας. Με ενδιαφέρει ιδιαίτερα το πως η φαντασιακή σημασία των απόμακρων νησιών, για κάποιους Αθηναίους σαν και εμένα, ως τόποι διαφυγής και ως τόποι όπου μια διαφορετική, πιο ανθρώπινη (Μεσογειακή;) ζωή είναι ακόμα εφικτή, ήταν κεντρικής σημασίας για την ακόλουθη τουριστικοποίησή και εμπορευματοποίησή τους. Με άλλα λόγια με ενδιαφέρει το πως οι υποτιθέμενοι πολέμιοι του καπιταλισμού και της ανάπτυξης, έφεραν την ανάπτυξη και τον καπιταλισμό, μέσω του τουρισμού, στην Άγονη Γραμμή. Το νησί το οποίο μελετώ είναι το Κουφονήσι, το οποίο γνωρίζω από τότε που ήταν ψαροχώρι, και επισκέπτομαι τακτικά έως τις μέρες μας, τώρα που πια είναι το νησί του Αιγαίου με τις πιο πολλές πισίνες ανά τετραγωνικό μέτρο. Σκέφτομαι να αναλύσω την Ικαρία ως μια διαφορετική περίπτωση από αυτή του Κουφονησίου, όπου η ιδιαίτερη πολιτική ιστορία και γεωγραφία της έχει οδηγήσει και σε μια ιδιάζουσα, μερική μόνον, αποδοχή της ανάπτυξης μέσω του τουρισμού, μια ιδιαιτερότητα όμως η οποία και εύθραυστη είναι και ίσως, μόνο προσωρινή.

Πιθανόν λοιπόν να με δείτε περισσότερο στην Ικαρία αυτό τον χρόνο. Αν με δείτε να παίρνω συνεντεύξεις από Ικαριώτες μη μου θυμώστε, να ξέρετε ότι δεν θα ρωτάω για την μακροζωία!                

του Γιώργου Καλλή, καθηγητή στο Αυτόνομο Πανεπιστήμιο της Βαρκελώνης

Δείτε το βίντεο του ΜΑΤΑΡΟΑ 2013 εδώ και όλες τις δημοσιεύσεις μας για το ΜΑΤΑΡΟΑ εδώ.

Διαβάστε τις ελεύθερες πτήσεις από τις φιλοξενούμενες πένες.