«Φυρήν Άσπα»: Αυτήν την λέξη, όνομα τοποθεσίας, πάνω στον Αθέρα, άκουγα να αναμιγνύουν σε τοπικές ιστορίες οι μεγαλύτεροι στο Μαυράτο, όταν ήμουνα μικρός. Όταν έγινα μεγάλος, κατάλαβα την αρχαία ετυμολογία της, σημαίνει «κόκκινος βράχος». Όπως κόκκινος βράχος ήταν το παρατσούκλι του νησιού για πολλά χρόνια, υπονοώντας την σχέση των κατοίκων του με την αριστερά. Οι νεώτεροι την έχουν βαφτίσει «Κούβα της Μεσογείου», το όνομα αυτό είναι πιο trendy.

Πώς προέκυψε αυτή η σχέση πάθους των Ικαρίων με την αριστερά; Η κυρίαρχη ερμηνεία είναι ότι έχει να κάνει με την περίοδο που το νησί χρησιμοποιήθηκε σαν τόπος εξορίας την περίοδο του εμφυλίου πολέμου, όταν χιλιάδες πολιτικοί εξόριστοι στάλθηκαν για πολλούς μήνες στο νησί. Ανάμεσά τους λαμπρά ονόματα της τότε «ιντελιγκέτσιας», καθηγητές πανεπιστημίου, μεγάλες προσωπικότητες της Αριστεράς. Στις σχετικά χαλαρές συνθήκες κράτησης τους, λέει η ερμηνεία, συγχρωτίστηκαν με τον ντόπιο πληθυσμό και τον επηρέασαν καταλυτικά με το υψηλό επίπεδο γνώσης και ανθρωπισμού τους.

Υπάρχουν όμως και αντιρρήσεις, που παραθέτουν παλαιότερα στοιχεία. Στοιχεία που δείχνουν ότι η γοητεία της αριστεράς είχε φθάσει ήδη στο νησί. Πολλά βαφτιστικά ονόματα παλαιοτέρων φανερώνουν επιρροή, το όνομα Μόσχα στα κορίτσια είχε γίνει της μόδας από την δεκαετία του 1920. Μέχρι και μικρό όνομα Λένιν δόθηκε εκείνη την δεκαετία σε ονομαστό τέκνο του νησιού. Κάποιοι Ικάριοι πολέμησαν με τις διεθνείς ταξιαρχίες στον Ισπανικό εμφύλιο. Κάποιοι άλλοι φυλακίστηκαν σαν κομμουνιστές επί Μεταξά, υπάρχει μάλιστα και κάποιος που, αφού παραδόθηκε σαν φυλακισμένος στους Γερμανούς, εκτελέστηκε στην κατοχή στο Χαϊδάρι.

Μεγάλη επίδραση, έμμεση, είχε και μία παράμετρος της κατοχής. Η πείνα. Μετά την επισιτιστική κρίση του 1941, πολλοί Ικάριοι προσπάθησαν να περάσουν στην Μικρά Ασία, είτε για να διαφύγουν είτε για να φέρουν τρόφιμα πίσω στο νησί. Ο πατέρας μου έκανε το ταξίδι 3 φορές με βάρκα (4 μέτρων) και κουπιά, αφού οι μηχανές είχαν κατασχεθεί. Ο διάπλους κρατούσε από 3 έως 6 ημέρες, αναλόγως του καιρού. Πολλοί χάθηκαν χωρίς ίχνη. Άλλοι, οι περισσότεροι, συνελήφθησαν από τις Τουρκικές αρχές και απελάθηκαν, σιωπηλά, (αφού οι Τούρκοι ήταν ουδέτεροι) στους Άγγλους για να πολεμήσουν στην Αίγυπτο. Έτσι πολλοί Ικάριοι επιστρατεύθηκαν στην Ελληνική Ταξιαρχία που χρησιμοποιήθηκε επικουρικά από τα συμμαχικά στρατεύματα στην σύγκρουση ενάντια στον Ρόμελ. Το ΚΚΕ είχε τότε πολύ μεγάλη επιρροή μέσα στα ελληνικά στρατιωτικά σώματα με κορύφωση την στάση του 1944, όταν η ταξιαρχία συνέλαβε τους αξιωματικούς της και ζήτησε συμμετοχή της κυβέρνησης του βουνού στην εξόριστη κυβέρνηση του Καϊρου. Το αποτέλεσμα ήταν αφοπλισμός των ελληνικών σωμάτων από τους Άγγλους και πολύμηνη εξορία των συμμετεχόντων στην στάση σε στρατόπεδα συγκέντρωσης στα βουνά της Αιθιοπίας.

Αυτό το τραυματικό γεγονός δημιούργησε μία δεξαμενή δεκάδων στελεχών και εκατοντάδων υποστηρικτών της Αριστεράς ανάμεσα στους Ικαρίους αιχμαλώτους, οι οποίοι γύρισαν στο νησί τέλος του 1945 για να επηρεάσουν έκτοτε καταλυτικά την τοπική πολιτική ζωή.

Η βάση πάντως είναι πολύ παλαιότερη. Στην Ικαρία υπάρχει μία αρχαία παράδοση κοινοτισμού, όπου πολλές από τις καθημερινές δραστηριότητες καθορίζονται συλλογικά και με βάση την ισότητα δικαιωμάτων και υποχρεώσεων. Η διανομή του νερού, η χρήση των κοινοτικών γαιών βόσκησης, τα πανηγύρια, είναι παραδείγματα τέτοιας, προ-αστικής κοινωνικής συγκρότησης. Η κομμουνιστική ιδεολογία βρήκε πρόσφορο έδαφος στις εξισωτικές συνθήκες που είχε κτίσει η προαιώνια φτώχεια.

Η μετανάστευση επίσης, πολύ έντονη μέχρι το 1970, έδωσε διέξοδο σε όσους είχαν πιο δημιουργικές φιλοδοξίες, αφήνοντας το νησί χωρίς εσωτερικές δυνάμεις για ανάπτυξη και οικονομική ενδυνάμωση. Η κρατική εγκατάλειψη, πολύ αισθητή μέχρι την δεκαετία του 1980 φόρτωσε τους κατοίκους με αισθήματα μνησικακίας, που δυνάμωσαν την αίσθηση ενός περιθωρίου.

Όλα αυτά, γεγονότα που συνέβησαν πριν 60-70 χρόνια, απόσταση από τα σύγχρονα δρώμενα, χαμηλή οικονομική κατάσταση, προπαγάνδα, σε συνδυασμό με την δύναμη της κυρίαρχης Ικαριακής φύσης, έχουν παγιώσει την ηγεμονία της Αριστεράς στην «Φυρήν Άσπα».

Δεν είναι απαραίτητα κακό. Μπορεί να φαίνεται στους απέξω σαν ένας αναχρονισμός, αλλά ακόμα και έτσι ισχυροποιεί την ιδιοτυπία του νησιού, είναι και αυτό ένα βασικό στοιχείο ενός πρωτότυπου brand name.

Άλλωστε κανείς από τους Ικαρίους δεν ενοχλείται.

Αριστοτέλης Αϊβαλιώτης
aivaliotis@delta-chemicals.gr

Διαβάστε τις ελεύθερες πτήσεις του Αριστοτέλη Αϊβαλιώτη.